Ukłon (ojigi お辞儀) w Japonii jest formą powitania, pożegnania, przeprosin, okazania szacunku, skruchy, zrozumienia lub akceptacji. Jak widać jego znaczenie znacznie wykracza(ło?) poza dobre maniery i konformizm.

Właściwy rodzaj ukłonu zależy od takich czynników jak: względny wiek osób, ich relacje osobiste i/lub zawodowe, wcześniejsze doświadczenia, cel spotkania itd. A ponieważ czynniki mogą się nakładać lub nawet być w sprzeczności – właściwy ukłon staje się złożonym zagadnieniem.

Ojigi to niewielki fragment pojęcia znanego jako reiho 礼法 (lub reigi 礼儀) – tłumaczonego najczęściej jako etykieta, dobre maniery, uprzejmość, zachowanie. Jednak reiho to olbrzymie zagadnienie, dotykające wielu aspektów życia. Prawie natychmiast znajdziemy powiązania z takimi pojęciami jak: szacunek, poważanie, wrażliwość, takt, szlachetność, wspaniałomyślność, życzliwość, dobroć. Sporo tego… Więc tym razem skupimy się wyłącznie na kłanianiu. A i tu pewnie trudno będzie o wyczerpujące przedstawienie tematu…

Jeśli rozłożymy wyraz na poszczególne znaki kanji to dosłownie będzie to „szanowna ceremonia [przypadek, reguła] wyrażenia [poddania] czegoś”.

Dzisiejsze ojigi wywodzi się z tak samo brzmiącego wyrazu お時宜, który oznacza „dogodny moment [na zrobienie czegoś]” ale również „życzenia związane z porą dnia lub roku [season’s greetings] (więc pewnie to drugie tłumaczenie byłoby bardziej odpowiednie).

Ukłony możemy najprościej podzielić ze względu na dwie cechy:

1. Pozycję w której go wykonujemy
   Tu mamy do dyspozycji w zasadzie dwie opcje: na stojąco oraz na siedząco. Ale „na siedząco” w klasycznej wersji japońskiej oznacza wyłącznie siedzenie w seiza, kiza lub sonkyo i nie obejmuje siedzenia na krześle, ławce czy na ziemi, ani w inny, nieformalny sposób. A na stojąco nie obejmuje „bycia w ruchu”. Zatem jeśli kogoś mijamy – powinniśmy się zatrzymać, stanąć odpowiednio i wówczas się ukłonić. A gdy nie siedzimy w seiza – powinniśmy przyjąć taką pozycję lub wstać i dopiero wówczas wykonać ukłon.
2. Głębokość ukłonu
   I tutaj zaczynają się prawdziwe schody, bo jak zauważyliście we wstępnie – relacje między wchodzącymi w ukłonową interakcję mogą się przeplatać. Tym bardziej, jeśli nie jesteśmy z kimś sam na sam, ale np. w kilka osób (w większej grupie jest już znowu nieco łatwiej, bo z reguły ktoś „zarządzi” odpowiednio ceremoniałem).

Pewnie możnaby dołożyć jeszcze klasyfikację ze względu na okoliczności (np. świątynia, spotkanie biznesowe, formalne ceremonie rodzinne czy państwowe itd.), ale to znowu temat-rzeka, więc skupmy się wyłącznie na tym, co może nas spotkać w dojo (a będąc precyzyjnym – w kyudojo).

Tradycyjnie już na początek zobaczmy, co znajdziemy na temat ukłonów w „Kyudo Manual”, w ramach omawiania podstawowych ruchów (str. 42)

7. Ukłon (Rei)
Często mówi się, że kłanianie jest podstawą rozwoju prawidłowego ducha i dyscypliny danej osoby. W tym rozumieniu może być postrzegane jako istota wyrażania naszego szacunku i miłości do innych, bez której kłanianie staje się działaniem powierzchownym i pozbawionym sensu. Ważne jest również aby akt ukłonu ucieleśniał wyrafinowanie, był wykonany elegancko i z godnością.

W sali treningowej (dojo) powinniśmy zachowywać „ducha walki” będąc gotowymi na ukłon bez zastrzeżeń [wątpliwości], mając na uwadze wykonanie go stosownie do czasu, miejsca i rangi innych osób.

Mamy nadzieję, że studiowanie i praktykowanie opisanych poniżej sposobów kłaniania się w pozycji siedzącej (zarei) i stojącej (ritsurei) zaowocuje zrozumieniem znaczenia kłaniania się.

a. Kłanianie się w pozycji siedzącej (zarei) – głęboki ukłon (fukai rei)
W przepisowej pozycji siedzącej (seiza), wyprostuj prawidłowo plecy i zegnij do przodu górną część ciała zsuwając obie dłonie do boków ud tak, aby czubki palców dotknęły podłogi (shiken rei). Aby ukłonić się głębiej przesuwaj obie dłonie do przodu wzdłuż boków ud do chwili, gdy wnętrza dłoni stopniowo zetkną się płasko z podłogą. Kontynuuj ruch do czasu, gdy czubki palców zostaną wysunięte do linii kolan (sesshu rei). Aby zrobić najgłębszy ukłon, górna część ciała jest pochylana całkowicie do przodu tak, że czubki palców obu dłoni zbliżają się do siebie, z uczuciem, że nos zrównuje się z trójkątną przestrzenią pomiędzy kciukami a palcami wskazującymi obu dłoni.
Po zakończeniu ukłonu górna część ciała jest spokojnie unoszona, a obie dłonie wracają wzdłuż boków ud do pozycji wyjściowej z początku ukłonu. Ruch ukłonu powinien być powiązany z oddychaniem. Gdy ciało jest pochylane, wykonuje się wdech, a następnie wydech w pozycji końcowej [ukłonu]. Następnie ciało jest unoszone z powrotem na wdechu. (mi iki – trzy oddechy). Standardowy kąt [ukłonu] wynosi 45⁰.

Uwaga:
1. Uważaj, aby opuszczanie i podnoszenie górnej części ciała obywało się za pomocą bioder. Plecy nie powinny być zgarbione, biodra rozluźnione ani szyja nie powinna być pochylona do przodu tak, że jej część wewnątrz kołnierza kimona jest widoczna.
2. Ruch górnej części ciała i ruch obu ramion powinny być wykonywane w tym samym czasie. Co oznacza, że oba ramiona przemieszczają się naturalnie wraz z ruchem górnej części ciała. Ruchy te nie powinny być rozdzielane. Nie pozwól, aby łokcie odstawały od ciała.

Typy ukłonów

W zależności od statusu osoby której się kłaniamy, kąt ukłonu będzie się różnił odpowiednio gdy jest ona młodsza, równa czy starsza, tak jak i odległość między dłońmi [na podłodze]. Dla informacji poniżej opisane są najpopularniejsze typy ukłonów.

• Shiken-rei: Obie dłonie zsuwają się z ud tak, że czubki palców dotykają podłogi z równoczesnym niewielkim pochyleniem ciała do przodu.
• Sesshu-rei: Kłaniając się głębiej, dłonie kładziemy płasko na podłodze i przesuwamy do przodu, aż czubki palców zrównają się z linią kolan.
• Takushu-rei: Czoło jest pochylane głębiej, do około 24 cm nad podłogą, z równoczesnym zmniejszaniem przestrzeni pomiędzy czubkami palców.
• Soshu-rei: Czoło jest pochylane jeszcze głębiej, do około 15 cm nad podłogą, a przestrzeń między czubkami palców [dłońmi] jest nadal zmniejszana (fukai-rei).
• Goshu-rei: Czubki palców stykają się, a ciało jest w najgłębszym ukłonie (sarani fukai rei).

Uwaga:
Gdy nabierzesz wprawy w kłanianiu się, będziesz w stanie zdecydować o odpowiednim kącie [pochylenia] ciała i położeniu dłoni. Potrzebne jest rozważenie czasu, miejsca i sytuacji w której się kłaniamy.

Kłanianie się w pozycji siedzącej (za-rei) z łukiem i strzałami

Gdy kłaniamy się z łukiem i strzałami w pozycji siedzącej, ręka trzymająca łuk nie powinna być poruszana. Z prawidłowo wyprostowanymi [rozciągniętymi] plecami, górna część ciała pochyla się do przodu, podczas gdy jedynie ręka trzymającą strzały opuszcza się w dół do podłogi (shiken-rei) i wzdłuż boku prawego uda [przesuwa się] do pozycji tuż przed kolanem lub w jego pobliżu. Gdy unosimy ciało z powrotem do pozycji wyprostowanej, upewnij się, że zachowujesz prawidłową formę tułowia (dozukuri), i cofaj rękę wzdłuż tej samej linii ruchu, aż wróci do pozycji wyjściowej.

Odpowiednio do statusu osoby której się kłaniasz, lub stopnia szacunku okazywanemu przedmiotowi, będą różnice w kącie pochylenia tułowia i pozycji ustawienia prawej dłoni. Za wyjątkiem najgłębszego ukłonu, normalny kąt pochylenia ciała powinien wynosić około 45⁰, co może być uważane za standard.

b. Kłanianie się w pozycji stojącej (ritsu-rei) głęboki ukłon (fukai-rei)
W pozycji stojącej wyprostuj prawidłowo plecy, i przy biodrach osadzonych na ich osi, zegnij górną część ciała do przodu. Przesuń dłonie naturalnie w dół ciała, aż czubki palców dotkną kolan i ruch do przodu jest zakończony. Następnie ciało jest unoszone spokojnie do góry a obie dłonie wracają do ich pozycji wyjściowej.
Zarówno podczas ukłonu na stojąco (ritsu-rei) jak i na siedząco (za-rei), oddychanie jest powiązane z ruchem. Oznacza to, że podczas wdechu ciało jest pochylane i w [końcowej] pochylonej pozycji następuje wydech. Następnie ciało wraca do góry na kolejnym wdechu (mi-iki trzy oddechy).

Uwaga: Pochylając ciało do przodu uważaj aby nie garbić pleców ani nie zginać szyi do przodu tak, że jej część wewnątrz kołnierza kimona jest widoczna.

Typy ukłonów

W przypadku ukłonu na stojąco (ritsu-rei), tak samo jak przy ukłonach na siedząco (za-rei) występuje kilka ich typów. Te będą różnić się w zależności od statusu osoby, której się kłaniamy, co determinuje również wymagany kąt pochylenia górnej części ciała, oraz pozycję obu dłoni. (Czas potrzebny na wykonanie dowolnego typu ukłonu jest sekwencją trzech oddechów – mi-iki).

Kłanianie się w pozycji stojącej (ritsu-rei) z łukiem i strzałami

Stojąc z łukiem i strzałami w obu dłoniach, powinno to tworzyć pozycję trzymania łuku (toriyumi no shisei). Kłaniając się w tej pozycji, górna część ciała jest pochylana do przodu o kąt zgodny z zalecanym standardem, aby dostosować się do statusu osoby której się kłaniamy. Ramiona nie powinny opadać. Również w tej formie ukłonu, za wyjątkiem najgłębszego typu, normalny kąt zgięcia ciała powinien wynosić około 45⁰, co można traktować jako standard.

Górna końcówka łuku (urahazu) powinna być umieszczona na centralnej osi ciała, około 10 cm nad podłogą. (To ustawienie łuku nad podłogą w gotowości do ruchu nazywa się yumi o ikasu).

8. Półukłon (yu)

Wykonanie półukłonu (yu) musi wyrażać poczucie oddania [poświęcenia], uprzejmości i wdzięczności wobec innych. Półukłon wykonywany na pozycji bazowej (honza) powinien być robiony z takim samym odczuciem, jakie okazujemy kłaniając się na pozycji wyjściowej (sadamenoza), tak aby prezentacja strzelania ukazywała postawę uprzejmości i wdzięczności.

Górna część ciała pochyla się do przodu około 10 cm.

W otwierającym półukłonie (yu), na pozycji bazowej (honza) należy wyrazić wdzięczność za umożliwienie wykonanie pokazu [strzelania] i podziękować za uwagę innych [widzów]. Przy końcowym ukłonie (yu) powinno być wyrażone podziękowanie za uwagę [poświęcony czas] oraz podziękowanie za bezpieczne zakończenie strzelania. Dzięki takiej postawie stworzone zostanie poczucie duchowego połączenia z miejscem i celem. Półukłon (yu) w pozycji stojącej lub siedzącej wykonywany jest w taki sam sposób jak normalny ukłon (rei), z ruchem powiązanym z oddechem. Aczkolwiek górna część ciała jest pochylana do przodu tylko o około 10 cm. Po wykonaniu półukłonu górna część ciała wraca do pozycji pionowej ruchem rozciągającym. Pozycja obu dłoni powinna pozostać taka sama, bez poruszania. Ważne jest również aby plecy nie były zgarbione, a szyja nie była pochylona do przodu.

Co nieco na temat ukłonu znajdziemy jeszcze przy opisie mezukai:

Podczas ukłonu kierunek ruchu oczu wskazuje do kogo lub czego kierowany jest ukłon i wiążące się z tym uczucia. Jest to szczególnie istotne podczas półukłonu (yu), stosowanego przed i po strzelaniu.

oraz opisie działań kaizoe:

Pierwszy asystent (daiichi kaizoe) w odpowiednim miejscu (biorąc pod uwagę przestrzeń w miejscu strzelania [shajo]) w obszarze „niskiego miejsca” [shimoza], siada za strzelcem wykonującym pokaz w pozycji kiza, przyjmując pochylona postawę shiken-rei, w której czubki palców skierowane są prosto w dół po obu stronach ud.

Drugi asystent (daini kaizoe) siada w postawie sonkyo przy linii tarcz (azuchi), również po stronie „niskiej” [shimoza]. Utrzymując ciało w pozycji ukłonu shiken-rei, lewą rękę kładzie się na udzie, a prawą trzyma z boku ciała. Jeśli strzelanie odbywa się na zewnątrz, obaj asystenci powinni siedzieć w pozycji sonkyo.

Krótka wzmianka czeka nas jeszcze w „Zestawie pytań i odpowiedzi” Kyūrei Kyūhō Mondōshū

Q 1: Proszę omówić ukłony (yū) wykonywane w dōjō

A: W kyudo, jako że mawia się, że „zaczyna się od rei i kończy na rei”, wykonuje się ukłon w kierunku kamiza odpowiednio do czasu, miejsca i pozycji [statusu] gdy wchodzimy do shajo. Półukłon (yu) na honza jest wykonywany zgodnie ze standardem 3 oddechów, ale podczas wchodzenia (nyūjō) i wychodzenia (taijō) proszę postępować następująco:

1. Wchodząc do shajo (podczas sharei, enbu, taikai) pierwsza osoba wykonuje ukłon na 3 oddechy, pozostali wykonują półukłon (yu) na 2 oddechy.
2. Podczas opuszczania shajo (taijō po sharei, enbu, taikai) wszyscy wykonują półukłon (yu) na 2 oddechy.

Q 2: Proszę wyjaśnić pojęcie kamizy podczas wchodzenia (nyūjō)
A: Generalnie kolejność ważności kamizy to: kamidana, flaga państwowa, lewa strona kierunku wakishomen. Podczas egzaminu, gdy jest drugie shajo lub w tymczasowym shajo bez kamidana lub flagi państwowej, kierunek kamizy to lewa strona kierunku wakishomen.

No i to by było na tyle. Całkiem sporo, nie sądzicie? Zwróćcie uwagę z iloma elementami splata się ukłon! Począwszy od właściwej pozycji (stojącej lub siedzącej w kilku wersjach, przez użycie oczu czyli mezukai, po synchronizację z oddechem i umysłem!).

Współczesne książki o kyudo nie wnoszą zbyt wiele w temacie. Ukłony (głęboki jako rei i płytki – yu), omawiane są niejako „w pakiecie” podstawowych ruchów kihon no dosa 基本の動作.

Zatem w następnej części sięgniemy głębiej do źródeł. Zapraszamy niebawem!

A tymczasem – kłaniamy się głęboko na ten nadchodzący rok.