Kyudo historia

Pochodzenie łuku (yumi) ma długą historię. Uznaje się, że łuk został wynaleziony w Azji Wschodniej pod koniec Paleolitu (14-15.000 p.n.e.). Pierwsze łuki używane w Japonii były krótkie, a ich konstrukcja drewniana. Ich dłuższa wersja pojawiła się w okresie Yayoi (250 p.n.e. – 330 n.e.), tak by w VII w całkowicie zdominować Japonię. Jednocześnie w III w n. e. długi łuk zaczął przybierać swój charakterystyczny kształt –rękojeść była w 1/3 wysokości.

W III lub IV wieku (według chińskich i koreańskich kronik) w Japonii utworzony został urząd Cesarza (według legendy pierwszy cesarz – Jinmu wstąpił na tron w 660 p.n.e.). Od tego momentu łuk uważano za oznakę władzy o czym świadczy to, że Jinmu praktycznie we wszystkich wyobrażeniach był przedstawiany z yumi. Dodatkowo łuk oraz strzały traktowano jako magiczne artefakty. Wydawane przez nie dźwięki odpędzały złe duchy, jak również pozwalały na przywoływanie tych dobrych. Dzięki temu łucznictwo znalazło swoje zastosowanie jako element rytuałów w świątyniach shintoistycznych.

IV i V wiek był początkiem stosunków dyplomatycznych między Chinami a Japonią. Oryginalna japońska myśl o itoku (godności i cnocie), spotkała się z chińską myślą o rei (uprzejmości), co doprowadziło do utworzenia sharei (ceremonii strzelania) na dworze cesarskim. Sztukę strzelania z łuku stawiano na równi z erudycją, wykształceniem i wyrafinowaniem zgodnie z chińską filozofią rikugei, która obejmowała sześć sztuk: etykietę, muzykę, łucznictwo, jazdę konną, literaturę i matematykę. Silne wpływy chińskie oprócz sztuki, nauki, etykiety i ceremoniału zapoczątkowały również zwyczaj arystokratycznych turniejów łuczniczych.

Po zerwaniu w IX w. stosunków dyplomatycznych z Chinami w Japonii powstała grupa wielkich właścicieli ziemskich, którzy zaczęli tworzyć własne oddziały militarne. Dzięki temu zaczęła się kształtować elitarna kasta samurajów, którzy praktykowali kyūba-jutsu czyli łucznictwo konne. Głównym atrybutem wojownika tamtych czasów był łuk, a ważnym elementem kodeksu samuraja było yumiya no michi (droga łuku i konia). Reputacja wojownika zależała od waleczności i zręczności w posługiwaniu się łukiem. Jako przykład wydarzenia, w którym niezwykłym męstwem i hartem ducha wyróżniło się dwóch utalentowanych łuczników, może posłużyć wojna Gempei (1180 – 1185) pomiędzy klanami Taira i Minamoto. Pierwszym z nich był Minamoto-no Tametomo, którego łuk mierzył prawie 230 cm, a do tego był tak mocny, że musiało go napinać 5 mężów. Drugi to Nasu-no Yoichi, który w bitwie pod Yashimą wjeżdżając konno do morza z dalekiego dystansu zestrzelił wachlarz przytwierdzony do masztu statku wroga.

Koniec ery Heian i początek ery Kamakura (XI/XII w.) przyniósł znaczące zmiany „drodze łuku”. Właśnie wtedy nastąpiła znacząca zmiana technologiczna w konstrukcji sprzętu. Yumi zyskało prawie współczesną formę kompozytową. Dzięki technice sprowadzonej z Chin powstał łuk zbudowany z trzech warstw, który był lakierowany i owinięty ratanem, dzięki czemu zyskał większą odporność na zmieniające się warunki atmosferyczne na polu bitwy. W tym okresie zaczęto produkować cięższe i dłuższe strzały (ok. 85cm), co pozwalało zrównoważyć stosowanie ciężkich metalowych grotów bojowych. Długość strzał jednoznacznie świadczy o zwiększonym naciągu łuku, który napinano aż do poziomu ucha.

Na przełomie XI i XII w. powstała pierwsza szkoła kyūjutsu (techniki strzeleckiej) Henmi-ryū założona przez  Henmi Kiyomitsu. Potomkowie Kiyomitsu pochodzący z rodu Genji dali początek dwóm najsłynniejszym szkołom łucznictwa konnego: Takeda-ryū (Hachiman Taro Yoshiie) oraz Ogasawara-ryū (Chinzei Hachirō Tametomo). W tym okresie łucznictwo konne było elementem rytuałów łuczniczych (np. yumi-hajime czy kusajishi) i miało silne powiązanie ze świątyniami shintoistycznymi i buddyjskimi (np. z Tsurugaoka-Hachimangu w Kamakura). Właśnie wtedy rozwinęły się trzy rodzaje łucznictwa konnego (kisha-no-mitsumono), czyli: yabusame (strzelanie do trzech nieruchomych celów), inuōmono (strzelanie do ruchomych celów w postaci psów) oraz kasagake (strzelanie do różnych celów). Oprócz ogromnego wkładu w rozwój łucznictwa konnego ród Ogasawara stworzył również aktualny do dziś system etykiety (reihō), który stał się oficjalnym wyznacznikiem zachowania dla arystokracji i wojowników.  Pod koniec XII w. Ogasawara Nagakiyo objął na dworze shoguna Minamoto-no Yoritomo stanowisko głównego instruktora łuczników konnych oraz osobistego nauczyciela shoguna. Od tego momentu rodzina Ogasawara (aż do nadejścia ery Edo) pełniła funkcję nadwornych instruktorów shogunów (m.in. Ashikaga i Tokugawa).

W okresie Muromachi w łucznictwie japońskim pojawiła się innowacja na skalę światową, która po raz pierwszy została opisana przez Takatada Taga (1425 – 1486). Łuk japoński zyskał swój współczesny wykrzywiony kształt oraz występowało yugaeri (obracanie yumi w trakcie strzału), dzięki czemu strzały osiągały większą prędkość.

XV i XVI w. to okres ciągłych konfliktów zbrojnych. Coraz większą rolę zaczęły odgrywać oddziały łuczników pieszych (busha), co spowodowało poszukiwanie sposobów na zwiększenie skuteczności strzelania pozwalającą uzyskać przewagę na polu bitwy. W odpowiedzi na nowe potrzeby na polu walki powstała szkoła łucznictwa pieszego – Heki-ryū. Jej założycielem był Heki Danjō Masatsugu (1433 – 1492), który opracował własną formę strzelania opartą o shamen uchiokoshi, czyli wstępne napięcie łuku  do połowy przed podniesieniem go. Styl Heki wyróżniał się niezwykłą skutecznością, dzięki czemu bardzo szybko zdobył uznanie wśród samurajów. Na przestrzeni lat powstawały coraz to nowe odmiany (ha) stylu Heki, które w odróżnieniu od tradycyjnych szkół Takeda i Ogasawara, nazywano shin (nowe). Część z nich przetrwało do dziś (Sekka-ha, Insai-ha, Chikurin-ha, Satsuma-ha). W  porównaniu do łucznictwa Ogasawara-ryū, które reprezentuje ceremoniał (rei), styl Heki-ryū był synonimem strzelania bojowego.

Prężny rozwój łucznictwa został gwałtownie zahamowany, kiedy to w 1543 roku Portugalczycy po raz pierwszy przywieźli do Japonii broń palną. Nowa forma walki przyjęła się na tyle szybko, że już w 1575 roku oddziały arkebuzerów odegrały znaczącą rolę w zwycięstwie Oda Nabunagi pod Nagashino. Od tego momentu łuk całkowicie stracił bojowe znacznie.

Podczas ery Edo (1603-1868) łucznictwo zostało wykluczone z programu nauczania Kōbusho (oficjalnej szkoły sztuki wojskowej założonej przez shogunat) ze względu na to, że nie można go było zastosować w rzeczywistej walce w epoce broni palnej i zachodniego szkolenia wojskowego. Kyūjutsu zaczęło się przeobrażać w  Kyūdo – „drogę łuku” i stało się dla wojowników formą treningu ciała i umysłu. Okres pokoju wbrew pozorom doprowadził do wzrostu liczby szkół (ryūha). Wynikało to zfaktu, że samurajowie mogli poświęcać więcej czasu na samodoskonalenie umiejętności sztuk walki.

Dla podtrzymania tradycji coraz większą wagę przywiązywano do turniejów łuczniczych. Bardzo dobrym przykładem są Toshiya – zawody, które odbywały się na werandzie świątyni Sanjūsangendo w Kioto. Toshiya miały swój początek  w XII wieku, jednak dopiero w XVI wieku stały się popularne. Uczestnicy mogli brać udział w różnych konkurencjach, strzelając na różne dystanse. Najbardziej prestiżowa z nich trwała 24 godziny. W tym czasie łucznik w pozycji klęczącej strzelał bez przerwy na dystans 120 m. Dodatkowym utrudnieniem był brak możliwości strzelania po paraboli ze względu na zadaszenie „toru”, co wymuszało stosowania krótszych i mocniejszych łuków. Zgodnie z historycznymi zapisami w 1686 r. Daihachi Waza ustanowił rekord zawodów – w ciągu doby wystrzelił 13.033 strzał, z których 8.133 znalazło się w tarczy.

Udział w Toshiya wymagał szybkiego strzelania – rekordziści wypuszczali strzałę mniej więcej co 6 -7 sekund. Aby ułatwić uczestnikom i tak już trudną konkurencję zaprojektowano specjalne rękawice z usztywnionym nadgarstkiem i twardym kciukiem, które stały się pierwowzorem współczesnej yugake (kake) wykorzystywanej w Kyūdo.

W drugiej połowie XVII wieku założyciel szkoły Yamato-ryū – Morikawa Kozan po raz pierwszy zastąpił nazwę kyūjutsu pojęciem Kyūdō (oficjalnie kyūjutsu zostało zastąpione przez Kyūdō dopiero w 1919 r.). Było to spowodowane popularnością ceremonialnej formy łucznictwa, które uwzględniało pierwiastek psychiczny i duchowy. Yamato-ryu było stylem nie-militarnym postępującym zgodne z yomei-gaku, gdzie dominowało kan  (percepcja intuicyjna), a nie metodyczny trening. Głównym celem Yamato-ry było seishin-tanren (wykuwanie ducha). Morikawa wyszczególniał sześć sfer nauczania: kyu-ri (logika łuku), kyu-rei (etykieta łuku), kyu-ho (technika), kyu-ko (dbanie o sprzęt), kyu-ki (mechanika łuku) i shi-mei (inne cnoty rozwijające ducha).

Podczas ery Meiji (1868 – 1912) łucznictwo w Japonii prawie całkowicie zamarło w związku z popularnością i naśladowaniem kultury Zachodu. Instruktorzy Kyūdō pozbawieni uczniów próbowali rozpowszechnić „drogę łuku” wśród mieszczan, co niestety jeszcze bardziej pogorszyło sytuację. Nie mający poszanowania dla tradycyjnych sztuk walki ludzie postrzegali łucznictwo wyłącznie jako formę rozrywki i wzajemną rywalizację.

Osobą, która przywróciła Kyūdō do łask był Honda Toshizane (1836-1917). Jego łucznicza kariera miała swój początek w szkole Heki-ryu Bishu Chikurin. Honda na przełomie XIX i XX w. połączył elementy różnych szkół bojowych i ceremonialnych, tworząc w 1898 r. własną szkołę Honda-ryū, której cechą charakterystyczną było zaczerpnięte z łucznictwa konnego shomen uchiokoshi (podnoszenie łuku przed napięciem centralnie przed sobą). Z racji tego, że był instruktorem Kyūdō na Uniwersytecie Cesarskim w Tokio, zaczął popularyzować stworzoną przez siebie formę wśród studentów. Spotkało się to z ostrymi protestami potomków i spadkobierców starych szkół, co jednak nie zniechęciło Hondy przed dalszą popularyzacją własnego stylu. Dzięki temu zyskał miano jednego z największych mistrzów nowożytnego Kyūdō, który bez wątpienia przyczynił się do tego, że przetrwało ono do dzisiejszych czasów.

Jednym z uczniów Honda Toshizane był Awa Kenzo (1880-1939), który był z kolei nauczycielem niemieckiego filozofa Eugeniusza Herrigela (1884-1955). Silne duchowe i buddyjskie tendencje Awa Kenzo istotnie wpłynęły na jego ucznia, którego książka „Zen w sztuce łucznictwa”  spowodowała, że obecnie wielu ludzi uważa Kyūdō za formę medytacji Zen.

Koniec XIX w. i wiek XX to okres ujednolicania i kodyfikacji Kyūdō. W  1895 r w Kioto powstało Dai Nippon Butoku Kai, które w 1930 roku zwróciło się do przedstawicieli różnych szkół z propozycją usystematyzowania zasad i stylu Kyūdō. Było to spowodowane rosnącą liczbą praktykujących. Niestety pierwsze próby formalnej organizacji skończyły się niepowodzeniem spowodowanym różnicą zdań między innymi na temat sposób robienia uchiokoshi (shomen czy shamen?).

Do rozmów o ujednoliceniu Kyūdō wrócono w 1933 roku. Wtedy ukazała się książka „Kyūdō Yosoku” mająca być kompromisem między głównymi szkołami. Nie całe środowisko Kyūdō zaakceptowało jednak nowe przepisy.  Mimo to łucznictwo stawało się coraz bardziej popularne w środowiskach szkolnych.

W trakcie ery Taisho (1912-1926) i początku Showa (1926-1931) Kyūdō zostało wprowadzone do szkół średnich jako zajęcia dodatkowe, a od 1936 roku mogły je również praktykować kobiety. Kiedy wybuchła II wojna światowa Ministerstwo Edukacji zmieniło swoją politykę i po raz kolejny Kyūdō został wykluczone z systemu nauczania ze względu na brak zastosowania w walce.

W 1944 roku ukazała się „Kyudo Kyohan” – podręcznik który nie narzucał jednej metody strzelania, uznając tradycje starych szkół, co spotkało się ze zdecydowanie lepszym przyjęciem niż „Kyūdō Yosoku”.

Po zakończeniu wojny, na mocy dekretu okupacyjnego z 26.11.1945 r., praktykowanie wszystkich sztuk walki zostało zakazane, a Dai Nippon Butoku Kai zostało rozwiązane. Od 1946 r. Japończycy próbowali uzyskać zgodę na utworzenie nowej organizacji Kyūdō, którą ostatecznie powołano do życia w maju 1949 jako Nippon Kyūdō Renmei. Bazując na naukach wyrażonych w tekście Raiki Shagi NKR promował Kyūdō jako metodę edukacji fizycznej i duchowej, gdzie przez ciężką pracę wpajano łucznikom tradycyjne wartości takie jak samodoskonalenie, samodyscyplina i pokora.

W sierpniu 1950 r. NKR zostało zrzeszone w Japan Sports Association, a w 1951 r. Kyūdō zniknęło z listy zakazanych praktyk i ponownie wróciło do szkół. W 1953 r. został opublikowany pierwszy tom „Kyūdō kyohon” (shahō-hen), który zawierał zasady określające standardy sharei i shagi, które obowiązują do dziś (tom czwarty ukazał się 1984 r.). Autorem tej publikacji był specjalnie powołanego komitetu Mistrzów, który, opierając się na wspólnych cechach różnych szkół, miał wytyczyć współczesne standardy nauczania Kyūdō.  W ten sposób Shaho Hassetsu (osiem faz napinania łuku: ashibumi, dozukuri, yugamae, uchiokoshi, hikiwake, kai, hanare) zostało wyróżnione jako fundamentalny element strzelania. W tym okresie dzięki zaangażowaniu szkoły Ogasawara-ryu (która istnieje nieprzerwanie od XII w.) ustandaryzowano procedury strzelania w grupie  oraz współczesne łucznictwo ceremonialne.

W 1967 r. Kyūdō  na dobre zagościło w programie nauczania młodzieży ze względu na swój edukacyjny i sportowy aspekt.  W 1957 Nippon Kyūdō Renmei zmieniło nazwę na Zen Nippon Kyudo Renmei (ZNKR) istniejące do dziś jako All Nippon Kyūdō Federation (ANKF). W odpowiedzi na rosnącą popularność Kyūdō  w Europie w 1972 r. rozpoczęło swoją działalność European Kyudo Federation (EKF), a w 2006 r. powstało International Kyudo Federation (IKYF) ), które obecnie zrzesza 28 krajów.

We współczesnym Kyūdō umiejętności i technika łuczników są weryfikowane podczas egzaminów (shinsa), gdzie mogą otrzymać oni stopnie szkolne (kyu) i stopnie dan, które funkcjonują od 1921 r. Można wyróżnić 10 poziomów dan, gdzie 1 dan jest stopniem najniższym, a 9 i 10 są nadawane wyłącznie za specjalne zasługi dla nauczania Kyūdō.

Obecnie w Japonii ćwiczy około 135.000 osób ze stopniem kyu i dan. Wśród nich zarejestrowanych jest blisko 7.000 łuczników ze stopniami nauczycielskimi shogo (70 hanshi, 1.996  kyōshi  i 4.911 renshi), które zostały wprowadzone w 1954 r.

W 2012 r. powstało Polskie Stowarzyszenie Kyudo. Pierwsze udokumentowane prezentacje Kyudo w naszym kraju odbyły się w połowie lat dziewięćdziesiątych XX wieku, a w 1999 r. w Warszawie rozpoczęły się regularne treningi. Obecnie Kyūdō można trenować w Łodzi, Warszawie, Wrocławiu, Poznaniu, Krakowie, Katowicach, Opolu i Lublinie a liczba praktykujących tą formę aktywności to około 100 osób. Polskie Stowarzyszenie Kyudo od 2015 roku jest członkiem Europejskiej Federacji Kyudo, a od 2018 należy do International Kyudo Federation.