Kyudo style

Honda Toshizane (28.03.1836-13.10.1917) wychował się w tradycji Heki-ryu Edo Chikurin-ha (był uczniem Hoshino Shigenori, Taneyasu Tsugane i swojego ojca – Honda Toshishige). W czasach shogunatu kyudo podzielone było na wiele szkół. Wraz z rozprzestrzenianiem się broni palnej (a więc spadku praktycznego zastosowania łuku) a później (w epoce Meiji) odwracania się od tradycji na rzecz „modnego” Zachodu – szkoły popadały w zapomnienie.

“Pewnego razu, gdy miałem 14 lat – wspomina Toshizane – ćwiczyłem jak zwykle przy makiwarze. Nie pamiętam dokładnie jak to się stało, ale nagle strzała odbiła się i wbiła mi się w lewe oko. Położyłem się na podłodze i straciłem przytomność. Tak znalazł mnie ojciec, wyjął strzałę i ocucił. Wyzdrowiałem, ale od tego czasu widziałem tylko na jedno oko.”

Pomimo tego przykrego incydentu Toshizane kontynuował naukę i w 1866 roku dostał dyplom inka. Ale po Restauracji Meiji (1868) rzucił kyudo. Trochę moda a znacznie bardziej rosnący nacjonalizm i militaryzm (szczególnie w czasach wojen z Chinami – 1895 i Rosją – 1904-05) spowodowały powrót do tradycji samurajskich. W 1895 roku powstał Dai Nippon Butokukai. Budo (w tym kyudo) przeżywało pewien renesans. Więc Toshizane wrócił do aktywności i uczył łucznictwa na Uniwersytecie Tokijskim (od 1902 r.), prywatnym Gakushuin i w Chiba. Od kwietnia 1909 r. Toshizane był instruktorem Dai Nippon Kyujutsukai. W tym czasie był już poważanym mistrzem i został zaproszony na Cesarski Uniwersytet Tohoku w Sendai. Tam jego uczniem m.in. był późniejszy nauczyciel Herrigela – Awa Kenzo (hanshi Dai Nippona Butokukai w 1927 r.).

Szkoła Edo Chikurin (wywodząca się ze szkół bojowych) posługiwała się techniką shamen uchiokoshi. Ale Toshizane uczył się także Ogasawara-ryu (która używa techniki shomen). Toshizane „wstawił” zatem shomen uchiokoshi do szkoły Chikurin. Za życia Toshizane nie nazywał swojego „miksu” Honda-ryu. Nazwa przyjęła się dzięki licznemu gronu uczniów, którzy po ukończeniu studiów rozjeżdżali się w różne strony zabierając z sobą nowy styl, który koncentrował się na rozwoju sportowym i wychowaniu fizycznym.

Z powodu braku widzenia z lewej strony Toshizane pewnego jesiennego dnia nie zauważył nadjeżdżającego tramwaju, który niestety potrącił go śmiertelnie. Miał wówczas 81 lat.

Dość powszechne jest stwierdzenie, że Toshizane (poprzez zaangażowanie studentów i rozwój klubów na uniwersytetach) walnie przyczynił się do przywrócenia kyudo prestiżu i popularności. Współczesne kyudo (ANKF) to głównie „strzelanie Honda-ryu i taihai Ogasawara-ryu”. Kilku przewodniczących ZNKR wywodziło się właśnie z Honda-ryu (byli absolwentami ToDai).

Cechami charakterystycznymi Honda-ryu jest m.in. wysokie shomen uchiokoshi połączone z wysokim i długim daisan (idealna równowaga prawej i lewej strony ciała), niesymetryczne ashibumi, dłuższe ciągnięcie strzały i relatywnie krótkie hanare. W szkole przekazywane są tradycyjne formy taihai (isharei, kumitachi, kuriomae, ryakushiki) ale również specjalne (meigen, hikime). Podobnie do innych form nawiązujących do kyujutsu, nie mówi się o hassetsu (8 etapach strzału) ale o shichodo (7 części). Uczy się również gosha-rokka (五射六科). Motto, którym posługuje się Honda-ryu to 飛・中・貫 (hi-chū-kan – lot, środek (celu), penetracja) oraz 剛健典雅 (剛健goken – męsko, zdrowo, z wigorem 典雅 tenga – elegancko, z gracją, wyrafinowanie).

W szkole Honda przyznawane są następujące stopnie: 初伝 Shoden 修学 Shūgaku 中伝 Chūden| 小目録 Komokuroku 目録 Mokuroku 中王 Chūō 免許 Menkyo

Linia genealogiczna 本多 利實 Honda Toshizane (1836-1917) 本多利時 Honda Toshitoki (1901-1945) 本多利生 Honda Toshinari (1934-1994) 本多 利永 Honda Toshinaga (1968-?)

Na czele szkoły stoi Soke – obecnie Honda Toshinaga. Wspierają go Shihani (nauczyciele) – obecnie jest ich czterech: Ōshima Yoshiharu, Tokuda Masahiko, Sakamoto Takehiko, Sugiyama Taku oraz Instruktorzy (Shihandai). Dla podtrzymania i propagowania Honda-ryu w 1925 roku powołano Honda-ryu Seikyukai 本多流生弓会 – stowarzyszenie, które postawiło sobie za cel „zgodnie z wolą nieżyjącego już Hondy Toshizane […] rozpowszechnianie i badanie kyudō Honda-ryu oraz edukację człowieka w duchu kyudo”. Obecnie większość pamiątek po Honda Toshizane znajduje się w archiwach ToDai (Uniwersytetu Tokijskiego). Tam również jest jedno z głównych dojo tego stylu. Poza Japonią Honda-ryu praktykowane jest w pięciu krajach (Francja, Anglia, Niemcy, Austria i od 2012 roku – Polska) w ramach Ōshū Seikyukai 欧州生弓会. Polska grupa liczy obecnie (01.2023) 31 osób. W 2019 roku przewodnictwo europejskiego oddziału z rąk Jacque’a Normanda przejął John Bush. W tym samym 2019 roku w Warszawie odbyło się pierwsze poza Japonią oficjalne seminarium i egzaminy Honda-ryu (z udziałem Soke). Kolejne planowane jest na 2022 rok w Niemczech.

Rodzina Ogasawara wydzieliła się z rodu 56-go Cesarza – Senno 清和天皇 (panował w latach 858-876) – wraz z rodami Takeda, Ashikaga, Shimazu i Hosokawa. Nazwisko i mon (herb rodowy) otrzymali od 80-tego Cesarza Takakura 高倉天皇 (panował w latach 1168-1180). Za protoplastę klanu uznaje się Ogasawara Nagakiyo 小笠原長清 (5.03.1162-12.08.1242). W wieku 26 lat został osobistym nauczycielem Minamoto-no Yoritomo, co zapoczątkowało Ogasawara-ryu (w dawnych czasach używano nazwy Kyūhōteki-den 糾法的伝). Dwie główne dziedziny, które pielęgnowali (i robią to do dziś) to: łucznictwo konne (kisha 騎射 lub kyubajutsu 弓馬術) i łucznictwo piesze – szczególnie ceremonialne (busha 歩射lub kyujutsu 弓術).

Siódmy soke – Ogasawara Sadamune służący Cesarzowi Godaigo – do dwóch odmian łucznictwa dołączył trzeci istotny element – etykietę (reiho 礼法). Obecny Soke – Ogasawara Kiyotada 小笠原清忠 – jest 31 spadkobiercą rodu. Do ery Meiji (1868) rodzina utrzymywała się ze służby dla kolejnych shogunów (kolejno shogunaty Kamakura, Kenmu, Ashikaga i Tokugawa). W późniejszym czasie (po upadku shogunatu i pro-zachodnich reformach) rodzina nie mogła już utrzymywać się w taki sam sposób. Zatem wszyscy kolejni soke normalnie pracowali (ze względu na wprowadzony wewnętrznie zakaz utrzymywania się z nauki – szczególnie reiho). W 1880 roku Ogasawara Kiyokane otworzył w Kanda publiczną szkołę etykiety aby tradycyjne reiho mogło stać się dostępne dla wszystkich.

Łucznictwem konnym zajmowali się najwyżsi rangą samurajowie, stąd sztuka ta była wyjątkowo nobilitowana. Oprócz rodu Ogasawara zajmował się nią również ród Takeda (szkoła istnieje do dziś). Powszechnie używa się pojęcia yabusame na określenie tego typu łucznictwa, ale jest to nieporozumienie. Yabusame 流鏑馬 jest jedną z trzech “konkurencji” łucznictwa konnego szkoły Ogasawara. Oprócz yabusame są to jeszcze kasagake笠懸 oraz inu-ou-mono 犬追物. Ta ostatnia dyscyplina (w której używano psów jako celów) została zarzucona. Ostatnie pokazy odbyły się w 1879 roku podczas wizyty w Japonii ex-prezydenta USA Ulyssesa Granta (któremu ponoć nie przypadł do gustu) oraz w 1881 r. w rezydencji klanu Shimazu (w Kagoshimie) dla Cesarza Meiji. Yabusame polega na oddaniu trzech (najlepiej celnych) strzałów do drewnianych celów podczas galopu na torze o długości nieco ponad 250 m. Podczas przejazdu jeździec wydaje przeciągły okrzyk „in-yo-in-yo”. O polską wersję tego okrzyku w tłumaczeniu ekspertów z klubu Kai należy pytać osobiście gdyż należy do Okuden (奥伝, tzw. przekazu ustnego) tego klubu. Łucznictwo piesze w szkole Ogasawara obejmuje również kilka rodzajów ceremonii: omato-shiki, sansankutebasami-shiki, momote-shiki, kusajishi-shiki, , yumihajime, hikime, marumono-shiki, hasamimono-shiki. Ceremonie sprawowane przez szkołę odbywają się w wielu świątyniach (często w powiązaniu z ceremoniami shinto – np. Nowego Roku), przy specjalnych okazjach (uroczystości otwarcia, oddania do użytku domu) i na uroczystych pokazach (np. doroczna impreza Nippon Budokan). Ostatni element – reiho jest na tyle szerokim i uniwersalnym zagadnieniem że na naszej stronie poświęcamy mu osobną część.

Stopnie w szkole przyznawane są niezależnie w każdej z trzech kategorii (łucznictwo piesze, łucznictwo konne oraz reiho). W łucznictwie pieszym są to następujące stopnie: 入門 – nyūmon, 紫革弽紐 – murasakikawa kakehimo, 紫一本継指弓 – murasaki ippon tsugiyumi, 紫二本継指弓 – murasaki nihon tsugiyumi, 三品籐弓 – sanpontōkyū, 修善弓 – shūzenkyū, 相位弓 – sōikyū (7, 5 i 3 owijki), 重籐弓 – shigetōkyū (28+36 owijek). Niższe stopnie uprawniają do używania kake odpowiednio z fioletowym himo, oraz jednym lub dwoma palcami (tradycyjnie w Ogasawara-ryu używa się morogake – rękawicy pełnej, z pięcioma palcami). Wyższe stopnie oznaczane są przez odpowiednią ilość i układ rattanowych owijek na łuku. Motto szkoły to 進退中度 shintai chudo – w dość wolnym tłumaczeniu „umiarkowanie w każdym ruchu”. Nawiązuje ono do podstawowej zasady, że każdy ruch powinien być prosty, piękny i użyteczny. W Polsce naukę kyudo i reiho można poznawać dzięki działalności Fundaji Umemi, która zorganizowała przyjazd delegacji Rodziny w 2016 roku oraz warsztaty kyudo i reiho w 2019 roku. Dość regularnie odbywają się „lekcje na odległość” (przy użyciu łącz internetowych). Oficjalnie stopnie murasaki nihon tsugiyumi posiadają (stana na 06.2020) trzy osoby. Mówi się, że we współczesnym kyudo (ANKF, seitei) „strzelanie to Honda-ryu a taihai – Ogasawara-ryu”. Jednak dopiero zapoznając się głębiej z reiho i kyudo Ogasawara można ocenić, że współczesna forma jest mocno okrojona i zubożona (ułatwiona?) w stosunku do oryginału, który dla przeciętnych łuczników mógł być zwyczajnie za trudny (naprawdę bardzo przydają się mocne nogi!).

Twórcą Yamato-ryu 大和流 był Kozan Morikawa 森川香山.

Urodził się w 1631 roku w wiosce Morikawa (prowincja Inaba, prefektura Tottori). Znany też jako Shirozaemon 四郎左衛門 lub Sōbei Sōichi 惣兵衛宗一. Używał również pseudonimu Kozan 香山, pod którym znamy go obecnie. W wieku siedmiu lat w Bizen koło Okayama zaczął uczył się od dziadka shajutsu szkoły Heki-ryu 日置流射術, a od ojca Michihisa jej odłamu – Jutoku-ha 寿徳派. Swój łuczniczy życiorys Kozan opisał w książce Kyūdō ji sansho 弓道自讃書. Następnym nauczycielem był Yoshida Gohei Sadakatsu 吉田五兵衛定勝 (młodszy brat Insaia, twórcy Insai-ha). W wieku 12 lat Kozan ustrzelił złote mato (5.5 cm!) na turnieju w świątyni Okayama wzbudzając zrozumiały podziw.

Podczas długich (ponad 10 lat) podróży zgłębiał tajniki wielu różnych szkół kyujutsu (głównie odłamów Heki-ryū m.in. Dōsetsu-ha 日置流道雪派, Ōkura-ha 日置流大蔵派, Insai-ha 日置流印西派, Chikurin-ha 日置流竹林派, ale również Takeda-ryū 武田流 i Ogasawara-ryū 小笠原流). Od 1648 roku doskonalił umiejętności w Kioto. Mniej więcej w tym czasie zaczęła się popularność tōshiya, w których Kozan również próbował sił.

W swoistym „manifeście” wydanym w 1652 roku (który uznawany jest za formalny początek istnienia szkoły), a zatytułowanym „Yamato-ryu kyūdō kyōkun no maki” 大和流弓道教訓之巻 (Przykazania dla łucznictwa szkoły Yamato) zawarł wyjaśnienie nazwy, określił procedury certyfikacji i elementy nauczane w szkole na różnych poziomach. Podkreślał, że styl wywodzi się od bogini Amaterasu i był stylem cesarskim, który zezwolono następnie używać wojownikom.
Trzy powody, dla których Morikawa wybrał taką właśnie nazwę szkoły, to:
1. Uczczenie Japonii poprzez użycie starożytnej nazwy kraju
2. Upamiętnienie, że Heki Danjo Masatsugu – twórca szkoły Heki oraz kyujutsu – pochodził z prowincji Yamato
3. Napominanie aby nie promować nierozumnych technik i zasad strzelania oraz „zmiękczać niegodziwe i zarozumiałe barbarzyńskie serca”. W tym wypadku istotna była gra słów – „słabość” można było przy użyciu innych znaków czytać również „yamato”.

Mając 25 lat ciężko zachorował i przez 3 lata nieomal nie był w stanie naciągać łuku. Ale intensywnie rozwijał się intelektualnie. Prawdopodobnie to również przyczyniło się do tego, że Kozan zaczął posługiwać się (jako pierwszy) terminem kyūdō zamiast kyūjutsu.

Był łucznikiem w czasie pokoju więc nie wykorzystywał umiejętności w bitwach. Przekazywał jednak młodszemu pokoleniu swoją wiedzę zarówno ustnie jak i pisemnie. Stworzył m.in. „podręcznik” wykorzystywany do nauczania łucznictwa w Kioto. Składał się z 36 artykułów, opatrzonych na końcu podpisem „Nauka Heki Yoshida” 日置吉田の教なり, podzielonych na 3 poziomy – shodan 初段萌射, chūdan 中段青葉射 i kōdan 後段紅葉射.

W tym okresie widywał się często z Kazumi Kumagai (Naotsuna) 熊谷重綱 z Osaki, aby ćwiczyć Henmi-ryu 逸見流. Jego mentor miał wówczas prawie 80 lat. Ale w młodości praktykował shinto w Kashima i był biegły zarówno w Henmi-ryu jak i innych starych stylach. Shinto i buddyzm zmieniły pogląd Kozana na łucznictwo i wpłynęły na dalszy rozwój Yamato-ryu. W 1663 Kozan otrzymał przekaz Henmi i Urabe. W ciągu następnym 4 lat spisał 50 artykułów o strzelaniu shintoistycznym. Powstała również książka Shaho shinan 射法指南, w której dużą rolę odgrywa buddyzm.

W 1668 roku otrzymał licencję kaiden szkoły Ogasawara, co zakończyło jego aspiracje do poznawania innych szkół kyujutsu.
Jego renoma jako łucznika rosła. Około 1674 roku został zatrudniony przez Shigemichi Itakura z domeny Shimono Karasuyama (obecnie Tochigi). Od 1688 roku zaś pracował dla Matsudaira Tadafusa z domeny Hizen Shimabara (obecnie okolice Saga i Nagasaki). Klan Matsudaira wówczas właśnie przejął zamek Shimabara z rąk klanu Kōriki. W zamkowym muzem można obejrzeć całkiem sporo pamiątek związanych z Yamato-ryu. Kozan zmarł w 1701 r.

Przekaz rozdzielił się na dwie linie: Mito-kei 水戸系 (po kierunkiem pierwszego syna – Shinichi’ego 信一,  a następnie jego uczniów) oraz Shimabara-kei 島原系 (którą prowadził trzeci syn – Kihei ? 僖凭). Shinichi zmarł wcześnie, a Kihei zastąpił ojca i do ery Meiji prowadził w Shimabara główną linię Yamato-ryu. W Shimabara znajduje się jego grób.

Obecnie główny nurt jest praktykowany przez około 20 osób w Aichi. Zwierzchnikiem grupy jest (marzec 2021) Shihan Hoshino Makoto 星野誠.

W swoich pismach (np. Kyūdō jisansho) Kozan podkreślał również prymat Japonii nad innymi (podbitymi) krajami jak Chiny, Korea czy Indie. W każdym z nich – pisał Morikawa – jest specyficzny sposób strzelania, ale w Japonii powinno się używać japońskiego. Fakt, że mniejszy kraj jakim jest Japonia, ma większy łuk było również powodem do dumy. Szkoła miała silne związki z shinto (rdzennymi wierzeniami japońskimi), podkreślając ich wyższość nad dwoma „obcymi” systemami jakim były buddyzm i konfucjanizm. W dzisiejszych czasach z pewnością uważane byłoby to za nacjonalizm.

Unikalna była w Yamato-ryu „metodologia” nauczania. Istniały cztery stopnie wtajemniczenia: menkyo 免許, inka 印可, hishikakushi sōshō 秘隠相承 i yuijuichinin 唯授一人. W innych szkołach zakres wiedzy (w dzisiejszych czasach nazywałoby się to pewnie sylabusem ?) był przekazywany stopniowo (数年を経て後). Tymczasem w Yamato-ryu zbiór tworzących komplet zwojów, nazywany Tenchijinmaki judanmokuroku天地人巻十段目録 „Niebo-Ziemia-Człowiek” był dostępny od początku nauki. Mimo że formalnie był katalogiem, pełnił rolę przewodnika (podręcznika) pod względem merytorycznym. Taka metoda nauczania, podobna do współczesnych metod edukacji, była epokową w tamtym czasie i mogła być jednym z powodów popularności Yamato-ryu. Ponadto obszerność treści (poszerzana jeszcze stopniowo przez uczniów Kozana) była nieporównywalna z innymi szkołami. Na poszczególnych poziomach liczba „przesłań” była nie mniejsza niż: 19 dla 免許, 59 dla 印可, 27 dla 秘隠相承 i 15 dla 唯授一人 (czyli co najmniej 120 denju 伝授)! Najwyższy stopień wtajemniczenia (yuijuichinin ) oznaczał w praktyce wyznaczanie jednego tylko następcy, który otrzymywał pełny przekaz. Zgodnie z przedmową do Tennomaki 天之巻 komplet powinien składać się z 28+36+16=80 zwojów. W rzeczywistości w pierwszych dwóch częściach brakuje po 4, a w ostatnim aż 15 zwojów. Wg uwagi w ostatnim zbiorze – jest to celowy zabieg (zostawiający miejsce na własną interpretację i sygnalizujący, że nie wszystko jest możliwe do opisania).

W Tenchijinmaki Morikawa opisał rokka 六品 (sześć przedmiotów) i gosha 五射 (pięć rodzajów strzelania), które powinni opanować adepci łucznictwa.

W innych stylach proces strzelania jest podzielony na 7 etapów shichido 七道 (we współczesnym kyudo to oczywiście hassetsu, czyli 8 części). W Yamato-ryu elementów jest dwanaście:
1. 足踏 ashibumi
2. 胴造 dōzukuri
3. 弓構 yugamae
4. 手の内 tenouchi
5. 掛口 kakeguchi
6. 物見 monomi
7. 澄 sumu (sumashi midokoro)
8. 打起 uchiokoshi
9. 引込 hikikomi
10. 働矢道 hataraki yamichi (hijinari?)
11. ㈲ 持満 jiman (tamochi?)
12. 働発 hataraki hatsu (hanare)

Nie należy mylić nazwy szkoły z Yamato-ryu (Nihon-ryu) pisane innymi znakami 日本流 (ogólnie: szkoła japońska, odnoszące się do najstarszych przekazów). Yamato-ryu Morikawy była w zasadzie jedyną szkołą (w pełnym tego słowa znaczeniu) stworzoną w epoce Edo (większość powstała przed). Dopiero nieco ponad 200 lat później powstała Honda-ryu.

Uważa się, że Morikawa przez lata praktyki zebrał najlepsze elementy z istniejących szkół. A miał ich w CV rzeczywiście sporo. Zastanawiające jest to, że szkoła pomimo swoich zalet w zakresie edukacji ma tak relatywnie niewielu następców.