Dziedzictwo - Kyudo Ayame

Po niemiecku dziedzictwo to das Erbe. Stąd używana w Polsce nazwa „herb”. Wg Wikipedii:

Znak rozpoznawczo-bojowy, wywodzący się z symboliki heroicznej lub znaków własnościowych, od XII w. ustalany według ścisłych reguł heraldycznych, pełniący funkcję wyróżnika osoby stanu rycerskiego, później szlacheckiego, także rodziny, rodu, organizacji kościelnej, mieszczańskiej bądź cechu rzemieślniczego, korporacji, miasta, jednostki podziału terytorialnego lub państwa.

Japońskim odpowiednikiem europejskiego herbu jest kamon 家紋 (lub mondokoro 紋所) identyfikujący jakąś rodzinę (ród, klan). Sam wyraz mon 紋 (lub monshō 紋章) jest szerszym pojęciem (może oznaczać też np. firmę, trochę jak logo). A shinmon 神紋 (boski herb) to znak używany przez świątynie shinto. Ale uwaga! Monjin to nie członek klanu czy rodziny! Pisze się to innymi znakami 門人, które oznaczają ucznia lub zwolennika.

Tak jak w heraldyce również w „monistyce” są pewne reguły i bazowe elementy. Można wyróżnić 241 głównych kategorii (ale mon może należeć do kilku naraz!) a oficjalny zbiór rozróżnia 5116 różnych znaków (chociaż wiadomo, że część nie przetrwała do naszych czasów i uległa zapomnieniu). Niektóre źródła podają inne liczby (ok. 350 kategorii i prawie 20.000 wzorów!). Ale w porównaniu z europejskimi herbami (przynajmniej w przeważającej większości) są wręcz ascetycznie proste. I w większości jednokolorowe. Tym niemniej jest to fascynująca dziedzina sztuki.

Mony istnieją od okresu Nara (710-794), ale upowszechniły się bardziej w erze Heian (794-1185). Od XII w. (era Kamakura, czas burzliwych wojen) zaczęto ich używać powszechnie do znakowania oddziałów wojskowych, namiotów, sprzętu, przedmiotów osobistych. W bitwach posługiwano się oznaczeniami na różnego rodzaju flagach. Mniejsze, osobiste banery to sashimono 指物, 差物, 挿物, większe, oddziałowe to uma-jirushi 馬印 (czyli symbol konny). Widać je dobrze np. na parawanie, przedstawiającym bitwę pod Sekigahara.

Podobnie jak europejskie szlachectwo (wiążące się z posiadaniem herbu), również mon był nadawany za jakieś specjalne zasługi. Zwykle na polu bitwy, ale były również przypadki nadania monu indywidualnym osobom za wyjątkowe zasługi dla Japonii (np. na polu sztuki). W okresie Edo zaczęto do monu podchodzić znacznie swobodniej i praktycznie każdy mógł go posiadać. I chociaż chłopi i mieszczanie (do 1868 roku!) nie mogli nadawać sobie nazwisk (myōji 名字), to mogli używać monów do oznaczania swojej rodziny czy biznesu (np. na domach czy norenach).

Najbardziej rozpowszechnionym sposobem na zademonstrowanie swojego kamonu było i jest kimono (czasem również suō 素襖, kataginu 肩衣 lub haori 羽織). Nanoszono je w 1 (hitotsu mon), 3 (mitsu mon) lub 5 miejscach (itsutsu mon, najbardziej oficjalne). Mony były rozmieszczane w następujący sposób: po jednym na obu rękawach, dwa na połach z przodu oraz jedno (czasem dużo większe od pozostałych) na plecach. Natomiast kimono z 3 monami miało dwa znaki na ramionach, trzeci na plecach, ale bliżej karku. Pojedynczy mon był tylko z tyłu. Kimono z monami to montsuki 紋付.

Mon zwykle był jednobarwny. Dopiero ok. XV w pojawiły się wersje 2-3 kolorowe, nazywane hyōmon 平紋.

Najczęściej spotykane elementy monów to:

elementy roślinne (np. kwiaty, liście, bambusu, drzewa)
kształty geometryczne (różnego rodzaju koła, kwadraty, romby, linie)
znaki kanji
elementy związane z religią (czasem nawet chrześcijańską)
przedmioty codziennego użytku (np. wachlarz, parasol, węzeł)
budynki, budowle i ich elementy (np. brama tori, cegły, belki)
elementy uzbrojenia (np. strzały, łuk)
elementy krajobrazu (np. fale, góra Fuji, księżyc)
zwierzęta (np. motyle, ptaki, ważki)

Na męskich kimonach średnica mon to 3.5-3.8 cm, w przypadku kimon kobiecych to 2.3-2.5 cm.

Co w takim razie ma czynić adept kyudo, gdyby chciał mieć własny mon na kimonie lub osobistych gadżetach? Najprościej oczywiście wżenić się w jakąś japońską rodzinę. Ewentualnie zostać adoptowany przez takąż. ?

A tak poważnie – można wymyśleć własny lub poprosić np. swojego japońskiego Senseia o wybranie któregoś z istniejących. Dość częstą praktyką bywa też niewielka modyfikacja monu Senseia (np. poprzez dodanie jakiegoś małego elementu) co ma symbolizować kontynuację pewnej linii przekazu. No chyba, że Sensei nie jest Japończykiem i nie ma swojego monu… Można wówczas przyjąć mon używany przez swój klub ?
A gdyby tak wybrać jakiś emotikon – to jaki by to był?

Technicznie w dawnych czasach mon był uzyskiwany w odpowiednim miejscu na tkaninie już na etapie jej barwienia lub tkania. Obecnie można spotkać zarówno haft jak i najróżniejsze techniki nadruku czy naprasowywania. Niegdyś umieszczanie pięciu monów na kimonie było zastrzeżony dla najwyższych rangą czy stopniem. Obecnie w kyudo nie ma z tym problemu i każdy może mieć pełny wypas. W Japonii już na 4 dan egzamin zdaje się kimonie (poza Japonią – na piąty).

Można też umieścić mon na wierzchu kake lub yazutsu.

Obejrzyjcie koniecznie film o monach i przeczytajcie artykuł o Shoryu i Yoji Hatoba z Kyogen, którzy w swoim studiu w Ueno zajmują się ich projektowaniem. Koniecznie do odwiedzenia przy najbliższej okazji.

Ciekawostki o monach

Ilość

Największe rody posiadały dwa kamony: jeden do codziennego użytku i jeden na oficjalne uroczystości. Czasem liczba monów bywała nawet większa (np. słynny Oda Nubunaga oprócz oficjalnego, głównego mokko-mon posługiwał się jeszcze sześcioma innymi!).
Tradycja

Kamon był przekazywany z pokolenia na pokolenie, toteż obecnie praktycznie każda rodzina nadal ma swój symbol, jednak niewielu o tym wie i pamięta. W czasach zachwytu nad kulturą Zachodu (Meiji) mony wraz z wieloma innymi japońskimi tradycjami były postrzegane jako passe.
Przekazywanie

Kobiety, które wychodziły za mąż, nie musiały zmieniać swojego kamonu i mogły przekazać go swojej córce.
Kółko

W okresie Edo postanowiono ujednolicić (ustandaryzować) wzory i dodano do nich otaczający je okrąg. Ale nie jest to obowiązkowy element.
Zastrzeżone

Współczesne mon, podobnie jak w przeszłości, nie są regulowane prawnie, z wyjątkiem Cesarskiej Chryzantemy – kikunogomon 菊の御紋 (zwykle złotej, z szesnastoma płatkami), która pojawia się jako godło państwowe, oraz paulowni – kirimon 桐紋 (z liczbą liści 5, 7 i 5), która jest związana z urzędem premiera, a także służy jako godło gabinetu i rządu. Chryzantema z mniejszą ilością płatków może być używana przez innych członków rodziny cesarskiej. A paulownia z mniejszą ilością liści – przez każdego.
Cesarsko

Artykuł 12 rozporządzenia dotyczącego ceremonii cesarskiej definiuje herb Kikuhana (chryzantemy) jako herb cesarski (z „Biuletynu rządowego” z dnia 21 października 1926 r.)

Ayame czyli irys

Jak pewnie niektórzy czytelnicy wiedzą, nazwa „Ayame” (czyli irys) została wybrana przez kilka założycielek studenckiej grupy kyudo (która stała się kontynuatorką długiej tradycji klubu KAI). Podobno nazwa miała być kwiatowa dlatego, że o kwiat trzeba dbać, rośnie i rozwija się, jak klub albo umiejętności. Irys (jako elegancki) został przegłosowany i tak powstał pierwszy mon Ayame.

Postanowiłem sprawdzić, czy w bogatej bibliotece oryginalnych japońskich monów nie ma jakiegoś „irysowego”. No i zaczęły się poważne schody…

Irysów (po polsku kosaćców) jest całe mnóstwo (ponad 120 gatunków)! I w języku japońskim oprócz ayame jest kilka innych określeń tej rośliny:

kosaciec japoński (iris japonica) 著莪 shaga
kosaciec bródkowy (iris gracilipes) 姫著莪 hime shaga
kosaciec mieczolistny (iris ensata) 菖蒲 shōbu lub 花菖蒲 hanashōbu
kosaciec krwisty (iris sanguinea) 菖蒲 ayame (te same kanji mają inne czytanie!)
kosaciec szczecinkowy (iris setosa) 檜扇菖蒲 hiōgiayame
kosaciec gładki (iris laevigata) 杜若 lub 燕子花 kakitsubata
kosaciec strzechowaty (iris tectorum) 鳶尾 ichihatsu

No i konia z rzędem temu, kto je odróżni! I czy mony też będą inne? To było dość ciekawe śledztwo.

Iris setosa
Iris pseudacorus
Iris sibirica
Iris sanguinea
Iris japonica
Iris tectorum
Iris gracilipes
Iris ensata
Iris laevigata

Okazuje się, że mony „ayame/shobu” są w zasadzie tylko dwa (bardzo ascetyczne):

Znacznie więcej jest „kakitsubata”. A pozostałych (przynajmniej w internecie) nie znalazłem.

Ciekawostki o irysach

Kosmos

Piękna mgławica refleksyjna Irys (NGC 7023) znajduje się w konstelacji Cefeusza. Została odkryta 18 października 1794 roku przez Williama Herschela. Mgławica ta jest położona około 1400 lat świetlnych od Ziemi. To ta ze zdjęcia na początku artykułu!
Mitologia

Choć nazwa kwiatu jest rodzaju męskiego, pochodzi od greckiej bogini Iris lub Irydy, której imię Iridos znaczyło “tęcza”. Rzymianie upatrywali w irysie symbolu wierności, mądrości i odwagi (więc wybór dziewczyn był niezły!). Jest nie tylko kwiatem pięknym, ale również przynoszącym szczęście. W średniowieczu wierzono, ze irys zerwany u stóp tęczy, przynosi pomyślność i radość do końca życia.
Kosmetyki

Irys (głównie kłącza) jest stosowany w bardzo wielu kosmetykach. Dodanie go do innych składników powoduje, że zapachy stają się mniej sztuczne, a ich woń jest znacznie trwalsza.
Medycyna

Kłącza irysa stosowane były w medycynie (w leczeniu kaszlu, chrypki i chorób płuc). Żucie kawałków jego korzenia niwelowało nieprzyjemny odór z ust.
Uprawy

Najsłynniejsze i najlepsze plantacje irysów były (i są nadal) w Toskanii (Florencja, Siena). We Florencji (której od 1251 roku symbolem jest oczywiście irys) jest też najsłynniejszy w Europie irysowy ogód Giardino dell’Iris.
Gin

Kłącze irysa jest jednym ze składników słynnego ginu Bombay Sapphire (coś mi się widzi, że trzeba będzie to sprawdzić organoleptycznie przy najbliższej okazji ?)
Znaczenie

Kolory irysów mają specjalną symbolikę: fioletowe symbolizują mądrość i pozdrowienia, niebieskie – nadzieję i wiarę, żółte – pasję, natomiast białe – czystość i niewinność. Warto o tym pamiętać, wręczając je komuś.
Jordania

Irys czarny (iris nigricans) jest narodowym kwiatem Jordanii.
Chorwacja

Irys jest również chorwackim kwiatem narodowym, co zostało oficjalnie ogłoszone przez Chorwacką Akademię Nauki i Sztuki w 2000 roku na wystawie kwiatów w Japonii. W całej Chorwacji szeroko rozpowszechnionych jest dwanaście dzikich gatunków irysów (w Polsce cztery).
Chiny

W Chinach purpurowy irys alpejski (iris anguifuga) chroni podobno ogrody i domostwa przed wchodzeniem do nich węży. Niestety wiosną przechodzi w stan uśpienia, pozwalając wężom na swobodne grasowanie aż do jesieni.
Sztuka

Irysy w sztuce doczekały się bardzo wielu przedstawień. Najsłynniejsze to oczywiście te malowane przez Van Gogha i Moneta. Ale znajdziemy je również na drzeworytach Hokusaia i Hiroshige. A z polskich nazwisk należy wymienić Wyspiańskiego i Wyczółkowskiego.