Kupując nowe strzały w dobrym sklepie dostaniemy pewnie kilka pytań:
1. jakie mają być długie?
2. do jakiego silnego łuku?
3. do jakiego rodzaju strzelania?
4. jak ma być wyważona strzała?
5. jakie mają być kolory poszczególnych elementów i ewentualne ozdoby?
6. jaki mamy budżet? (to może powinno być na początku ?)
Należy pamiętać, że najpierw dobieramy łuk do łucznika (długość, siła naciągu, wymiary chwytu itd.), a potem dopiero strzały! O doborze łuku będzie innym razem. Dziś zajmiemy się strzałami.
Anatomia
Elementy strzały to (kolejno od przodu):
- grot – ne 根 lub yajiri 矢尻, 鏃
- szaft (promień) – no 篦
- przednia owijka piór – motohagi 本矧
- pióra – hane 羽根
- pionowe – hashiriba 走り羽 („biegnące”)
- wewnętrzne – yuzuriba 弓摺羽 („łukowe”) lub hōzuriba 頬摺羽 („policzkowe”)
- zewnętrzne – togakeba外掛羽 lub mukaiba向羽 („po drugiej stronie”)
- tylna owijka piór – urahagi 末矧
- owijka hazu – hazumaki 筈巻
- nasadka – hazu 筈
Strzała składa się z czterech (czasem pięciu) sekcji (fushi 節):
- itsukebushi 射付節
- sukebushi 輔節 – ta sekcja występuje wyjątkowo (w bardzo długich strzałach)
- nonakabushi 箆中節
- sodezuribushi 袖摺節 (ottoribushi 押取節)
- hanakabushi 羽中節
Pióra najczęściej są trzy, ale na specjalne okazje mogą być też dwa lub cztery (albo może ich nie być wcale). A jeśli już są trzy, to mogą być różnie wklejone. Użycie piór z prawego lub lewego skrzydła powoduje, że strzała w locie będzie obracać się w prawo lub lewo.
We współczesnym kyudo (ale i w Honda-ryu również) jesteśmy przyzwyczajeni do tego, że powinniśmy strzelać w określonej kolejności (najpierw haya 甲矢, potem otoya 乙矢). Więc przed yatsugae odwracamy głowę i sprawdzamy, którą mamy założyć na cięciwę. Ale np. w Ogasawara-ryu nie ma sprawdzającego spojrzenia i to, którą strzałę zakładamy okazuje się jak już jest na cięciwie. Jeśli trzeba – wykonujemy odpowiednią korektę celowania.
Yazuka i jej pomiar
Odpowiedni dobór długości strzały jest kluczowy ze względów bezpieczeństwa. Zbyt krótka strzała może spowodować, że przeciągniemy ją w kai (czyli strzała wejdzie w całości w łuk). Zwolnienie cięciwy w takiej sytuacji spowoduje bardzo poważne konsekwencje. Strzała w zależności od materiału, z którego jest wykonana rozpadnie się i/lub połamie. Na własne oczy widziałem jak aluminiowa strzała właściwie eksplodowała, rozpryskując odłamki na wszystkie strony. Biorąc pod uwagę, że dotyka ona twarzy i dłoni łucznika grozi to bardzo poważnymi obrażeniami! Dlatego nigdy nie należy używać strzał, które są zbyt krótkie!
Zbyt długa strzała też nie jest dobra, bo zwiększa się jej masa i ugięcie przy starcie. Podczas procesu szkolenia długość naciągu stabilizuje się. Ale początkujący mają tendencję do przeciągania. Szczególnie, że używają zwykle słabszych łuków, które na to pozwalają oraz nadrabiają braki techniczne siłą. Dlatego im mniejsze mamy doświadczenie – tym bardziej nasze strzały powinny być „za długie”. Strzałę zawsze można skrócić. Z wydłużeniem jest gorzej… ☹
Mówiąc o długości strzały spotkamy się z dwoma wymiarami:
– yazuka (yatsuka, yadzuka) 矢束 – (kontrolowana) długość strzały
– yajaku 矢尺 – miara, długość strzały
Yajaku to yazuka plus zapas bezpieczeństwa.
Zapas może maleć wraz z doświadczeniem łucznika. Dla początkujących powinien wynosić 10-15 cm. W Kyudo Manual zaleca się 5-6 cm (czyli mnie więcej 3 palce). Zaawansowani mogą go redukować do 1-2 cm. Pamiętajmy jednak, że ciało zawsze może spłatać nam figla (co postępuje z wiekiem, ale może być też np. wynikiem spadku poziomu magnezu czy zmęczenia) i wykonać nieoczekiwane i niekontrolowane drgnięcie. Nie warto więc chyba ryzykować i schodzić poniżej 2 cm.
Pozostaje zatem do określenia:
Jak zmierzyć yazuka?
We współczesnym kyudo określa się ją jako „długość strzały odpowiednią do budowy ciała strzelca” (za „Gendai kyūdō kojiten” 現代弓道小事典). Wg definicji z Kyudo Manual jest to „odległość od środka gardła do czubka palców”. Najbardziej precyzyjną definicję proponuje Sensei Matsuo: „długość w pełni naciągniętej strzały od jej końca do wewnętrznej krawędzi łuku”.
Ale i tutaj mogą być wątpliwości.
Czy powinniśmy mierzyć od końca hazu (końca strzały) czy uwzględniać rowek w hazu (tu przecież jest cięciwa, a mamy wówczas 3-5 mm mniej)? W Ogasawara-ryu pomiar wykonywany jest do zewnętrznej krawędzi łuku (czyli todake 外竹).
Jeśli już strzelamy – możemy dokonać pomiaru dość dokładnie. Można na czubek strzały nadziać niewielki kawałek styropianu. Podczas napinania będzie się opierał o todake i przesuwał po strzale. Powinniśmy zatrzymać się tuż przed hanare (po nobiai) i oczywiście nie strzelać. Styropian zostanie na miejscu maksymalnego naciągu. Ta metoda jest o tyle dobra, że wykonujemy ją w „warunkach bojowych”. W zależności od szkoły układ ciała przed hanare może się różnić. Np. specyfika Honda-ryu powoduje, że yazuka jest 2-3 cm dłuższa niż w kyudo współczesnym.
No ale co zrobić jeśli zaczynamy (czyli nie mamy jeszcze ustabilizowanej postawy) albo nie mamy możliwości zrobienia pomiaru dokładnego?
W różnych źródłach można znaleźć kilka metod uproszczonego pomiaru yazuka.
Postanowiliśmy je dla Was sprawdzić. Oto one:
Najprostsze przybliżenie (przeważnie wiemy ile mamy centymetrów ?), więc nie potrzeba objaśnień. Pamiętajcie tylko, żeby się nie garbić
Metoda podawana w Kyudo Manual, najbardziej rozpowszechniona. Należy uważać, żeby nie skręcać się podczas pomiaru. Zalecamy położenie się plecami na podłodze, rozłożenie i rozciągnięcie maksymalnie na boki obu rąk, dokonanie pomiaru pomiędzy czubkami palców i podzielenie tej długości na pół. Pełne rozpięcie nazywa się hitohiro 人尋 i jest podobno równe wzrostowi. Zatem pomiar a i b powinny dać te same wartości!
Okazało się trochę kłopotliwe w przypadku kobiet (szczególnie z większym biustem)
Zalecamy wykonanie pomiaru na leżąco (tak jak w pkt. b) w celu uniknięcia garbienia pleców
Klęcząc tak, żeby noga była zgięta w kolanie pod kątem prostym opieramy łokieć na kolanie i mierzymy odległość od ziemi do nasady palców ustawionej pionowo dłoni.
Według informacji od kolegów z Heki-ryu długość yazuka odpowiada 11 pięściom strzelca. Próbowałem zweryfikować tą informację, ale niestety nie znalazłem nigdzie potwierdzenia. ☹ Strzelcy Heki powołują się na Heki-ryu Yumi Mokuroku 日置流弓目録 (klasyczny opis zasad tej szkoły). Jest tam jeden rozdział na ten temat – nr.5 „Yazuka no koto” 矢束の事. W wyjaśnieniach i komentarzach jest informacja, że prawidłowa, optymalna yazuka jest dla strzelca równie ważna jak długość ostrza miecza dla fechmistrza. Tu warto zaznaczyć, że różne szkoły miecza również preferują różne długości ostrza (w stosunku do warunków fizycznych osoby)! Wspomina się, że wzorcem długości jest słynny cesarski miecz Kusanagi no Tsurugi 草薙の剣, ale on ma ponoć 10 pięści.
Znalazłem w kilku miejscach (m.in. w „Gendai kyūdō ko jiten”) potwierdzenie, że długość yazuka określano niegdyś ilością pięści (chwytów) strzelca. Do długości nie wliczano yajiri (grotu), który przy strzałach bojowych bywał znacznych rozmiarów. Zresztą znak 束 (drugi znak z yazuka) czytany jako soku oznacza właśnie szerokość dłoni (jako jednostkę miary długości strzał!). Podobno (wg Haike Monogatari?) Yasu no Yoichi miał yazuka na 12 pięści i 3 palce. A Yoshitsune nawet 14 pięści i 3 palce.
Sensei Kurosu wspomina na blogu, że wg książki „Shikikusa” 四季草 Ise Sadatake, który był XVIII-wiecznym autorytetem w dziedzinie praktyki wojskowej, „yazuka wynosi zawsze 12 pięści danej osoby”. Wg przekazów Insai-ha hitotaba 一束 (uśredniona wielkość chwytu, szerokość dłoni) powinna wynosić 2 sun i 5 bu, czyli ok. 7.57 cm (w nawiązaniu do długości miecza Kusanagi).
Podobno Heki Danjo dokonywał pomiaru tak, że po zrobieniu monomi mierzył dystans od lewej skroni do końca lewego środkowego palca wyciągniętej w bok ręki. Yoshida Issuiken Insai (twórca linii Insai-ha) ze względu na zmiany, które wprowadził w technice (chodzi o ustawienie pięści w stosunku do łokcia) zmienił metodę na pomiar od środka szyi do końca środkowego palca.
Nie wiemy tylko nadal, skąd się wzięło to „jedenaście” ☹ Jak się jednak okazało – formuła działa! Ale o tym na końcu.
Spin i masa
Podczas „startu” (tuż po hanare) strzała dostaje potężnego „kopa” od cięciwy. Porcja energii jest tym większa, im mocniejszy łuk. Ze względu na bezwładność strzała nie rusza natychmiast, więc uderzenie cięciwy powoduje, że strzała się ugina. Ugięcie jest tym większe im: 1. dłuższa jest strzała, 2. bardziej „wiotki” szaft (czyli ma większy tzw. spin), 3. cięższy grot.
Możnaby tu jeszcze dołożyć umiejętności łucznika (żeby jak najmniej zakłócać wypuszczenie cięciwy). Na to największy wpływ ma prawidłowe torikake (kciuk w stronę mato!), odpowiednia rękawica (kształt i wielkość tsurumakura 弦枕 i kakeguchi 掛口) oraz praca prawej dłoni i ramienia podczas hanare („odejście” dokładnie wzdłuż linii strzały).
Kiedy już w końcu strzała ruszy – ugięcie pod wpływem sprężystości materiału zaczyna wracać do stanu początkowego (tym szybciej im sztywniejsza strzała). Ale oczywiście odkształcenia będą miały charakter wygasających oscylacji (coraz mniejsze ugięcie będzie pojawiało się po obu stronach szaftu). Patrząc z tyłu strzała wygląda jak ryba machająca na boki ogonem. Dzięki tym ruchom pióra mogą ominąć łuk (minimalizując ich niszczenie). A strzała leci dalej prosto pomimo, że z geometrii wynikałoby skręcanie w prawo (w przypadku, gdy strzała jest po zewnętrznej stronie łuku tak jak w kyudo).
Zjawisko to nazywane jest „paradoksem łucznika” (archer’s paradox) i dość łatwo można je zaobserwować odtwarzając film w zwolnionym tempie lub robiąc szybką serię zdjęć. Pięknie zostało to pokazane w animacji o Meridzie Walecznej.
Zatem uginanie strzały jest wręcz konieczne. Ale musi być odpowiednie. Im szerszy jest łuk tym ominięcie go będzie trudniejsze, więc ugięcie powinno być większe. W celu ominięcia problemu w łukach klasycznych stosuje się specjalne podcięcie majdanu (okienko), dzięki któremu strzała jest bliżej osi łuku. No ale nie w yumi.
Przy znanej sile naciągu łuku oraz znanej długości strzały (patrz pkt.1) pozostaje dobór szaftów o odpowiedniej sztywności. Na końcu wpisu znajdziecie pomoc w tym zakresie. Drobnych korekt można dokonać poprzez zmianę masy grotu. Ale to z kolei ma wpływ zarówno na masę samej strzały jak i przesunięcie środka ciężkości (patrz pkt.4). I bądź tu mądry… ☹
W dużym uproszczeniu – im mocniejszy łuk i dłuższa strzała, tym sztywniejszy powinien być szaft (mniejszy spin).
Problemem jest porównywanie sztywności (spinu) dla strzał z różnych materiałów i różnych producentów bo pomiar może być wykonywany przy innym rozstawie podpór oraz różnym obciążeniu! Podane w naszej tabelce na końcu artykułu wartości spinu należy traktować jedynie poglądowo!
A co z masą strzały?
Są dwie uproszczone formuły pozwalające określić pożądaną masę strzały przy określonej sile łuku:
– mnożenie – iloczyn siły naciągu i współczynnika daje masę strzały. Ta formuła jest stosowana w większości łuków europejskich. Przyjmuje się przelicznik 7..10 gran* na funt, co odpowiada 1.0..1.5 grama na kilogram (im słabszy łuk tym większy mnożnik). Przykład: łuk 15 kg – strzała 1.5*15 = 22.5 grama
– dodawanie – do siły naciągu w kg dodajemy 10..12 żeby otrzymać masę strzały w gramach i. Ta metoda jest dość powszechna w kyudo. Przykład: łuk 15 kg – strzała 12+15 = 27 gramów.
Stosując ją otrzymamy masę strzały ok. 20% wyższą niż w przypadku metody mnożenia.
* to nie literówka! Gran i gram to dwie różne jednostki o czym będzie za chwilkę.
Im mniejsza masa strzały (mniejsza bezwładność), tym szybciej (a więc i dalej) leci przy określonej sile naciągu łuku. Łatwiej się również rozkręca (szybciej stabilizuje w locie, co wpływa na celność), więc można stosować mniejsze pióra (patrz pkt.3).
Pióra i szafty
We współczesnym kyudo strzela się przeważnie na 28 m (kinteki) lub 60 m (enteki). Czasem zdarza się dłuższy dystans (toya, inagashiya) lub bardzo krótki (makiwara).
Kozan Morikawa (twórca Yamato-ryu) zdefiniował tzw. gosha-rokka 五射六科. Było to sześć „przedmiotów” (zagadnień), które kyudoka musi opanować. W ramach jednego z nich – kyuri 弓理 (lub shajutsu 射術) – wyróżniono pięć typów strzelania (choć niektóre są rozbite bardziej szczegółowo). Każdy typ ma inne zastosowanie praktyczne.
Energia kinetyczna strzały (wpływająca na zdolność penetracji celu) zależy liniowo od masy i kwadratu prędkości. Opory aerodynamiczne zależą również od kwadratu prędkości, ale liniowo od powierzchni stawiającej opór. Zatem idealnie byłoby gdyby strzała była jak najcieńsza, ale ciężka, do tego sztywna i miała dużą prędkość (czyli łuk powinien być jak najmocniejszy). Trudne…
Przyjęliśmy założenie, że łuk mamy określony. Zatem pozostaje maksymalne wykorzystanie jego siły. Jeśli zależy nam na dużej penetracji celu – musimy mieć odpowiednią masę strzały i pogodzić się, że skuteczny zasięg będzie limitem. Jeśli chcemy strzelać daleko, to masa i opory aerodynamiczne powinny być jak najmniejsze. Zatem dla enteki stosujemy wąskie (hahaba 羽幅) i krótkie (hadake 羽丈) pióra, ostre groty i cienkie szafty (ale to z kolei zwiększa spin). Należy zwrócić uwagę, że średnica szaftu nie wpływa na masę jednoznacznie! Strzała może być grubsza, ale o cieńszych ściankach. Strzały o większej średnicy są ponoć celniejsze.
Pióra powodują, że strzała kręci się w locie (co ją stabilizuje). Im większa masa strzały (jej bezwładność), tym trudniej ją rozruszać. Większe i sztywniejsze pióra to ułatwiają. Na dystansie 28 metrów typowa strzała obraca się 3-5 razy. Ciekawe, że otoya zaczyna rotować wcześniej i kręci się szybciej niż haya. Jest to prawdopodobny powód, że statystycznie otoye są celniejsza niż haye.
Pióra mają zdolność uginania się. Dobre pióra przy większych prędkościach „składają się” (są wówczas niższe, jak do enteki), więc łatwiej mijają łuk przy starcie (zatem strzała może być sztywniejsza), a potem „wstają” dając dobrą rotację. Wg starych zaleceń pióra powinny mieć długość 1/6 yazuka. Pewnie stąd wynika obecne 15 cm jako standard dla kinteki (przy typowej długości strzały 90 cm).
W przypadku strzelania do makiwary dystans jest tak krótki, że strzała i tak nie zdąży się rozkręcić. Zatem pióra mają znaczenie jedynie ozdobne. Często wykorzystuje się do tego celu węższą stronę piór (tzw. chorągiewkę zewnętrzną) albo wręcz piór nie ma wcale (wówczas jest to boya 棒矢). Za to grot powinien być ostry, żeby strzała możliwie gładko wsuwała się w makiwarę, nie powodując zbyt dużego zniszczenia materiału.
Najlepsze własności mają pióra pozyskane z dużych ptaków, które potrafią dobrze i szybko latać (najczęściej drapieżniki lub ptaki migrujące). Obecnie praktycznie wszystkie najcenniejsze gatunki są pod ochroną. Najtańsze i najpopularniejsze są pióra z indyków (shichimenchō 七面鳥). Wyższa półka to gęsi (również dzikie, np. gęś śnieżna) i łabędzie (np. nezuhaku ネズ白, hakuchō mogi 白鳥モギ lub 花白鳥). Najdroższe to drapieżniki (te nie będące pod ochroną, np. isowashi 磯鷲 czy kumawashi 熊鷲).
Istotne jest również, które to są pióra. Podstawowy ranking w tym zakresie wygląda następująco:
- Kazakiri 風切 (dosłownie: przecinacze wiatru) – długie i mocne skrajne pióra ze skrzydeł (czyli lotki, tzw. pióra pierwszego rzędu, przyczepione do ptasiego odpowiednika dłoni) i ogona (czyli sterówki, najlepsze!)
- Nata ナタ – trzy kolejne po kazakiri pióra pierwszego rzędu (przyczepione do odpowiednika śródręcza)
- Horo ホロ – pozostałe pióra (tzw. drugiego lub trzeciego rzędu, przyczepione do ptasiego przedramienia)
Ale podział może być znacznie bardziej szczegółowy więc można dobrać własności piór bardzo precyzyjnie.
W wyrafinowanych zastosowaniach (lub preferencjach poszczególnych szkół) znaczenie ma również kształt szaftu. Cztery główne rodzaje to:
- ichimonji 一文字 – średnica mniej więcej jednakowa na całej długości
- suginari 杉成 – średnica stopniowo maleje, szaft jest grubszy przy grocie, a cieńszy przy hazu
- mugitsubu 麦粒– kształt ziarna, średnica jest większa w środkowej części, a mniejsza na końcach, preferowana w Honda-ryu
- chikurin 竹林 – podobnie jak mugitsubu, ale zgrubienie jest bliżej piór.
Każdy kształt ma swoje zalety i wady, stąd poszczególne szkoły zalecały konkretne rodzaje.
Można też spotkać strzały, które na końcach mają przekrój okrągły, ale w środkowej części są ośmiokątne (hakkaku 八角箆). Uzyskuje się to dzięki odpowiedniemu szlifowaniu piaskiem (sunazuri 砂摺り). Obecnie w Japonii robi takie strzały zaledwie kilku yashi, a czas oczekiwania na zamówienie to około roku. O cenę nie pytałem…
Kiedy strzała jest wykonywana z bambusa można dobrać (lub ewentualnie doszlifować) szaft do pożądanego kształtu. Ale co z syntetykami? Okazuje się, że mamy wybór również w tym zakresie! Modele K/C Carbon występują zarówno w wersji suginari jak i mugitsubu. Przeważająca większość (w tym wszystkie aluminiowe) ma jednak stałą średnicę.
Jeśli chcielibyśmy strzelać dobrze w każdych okolicznościach – musimy mieć kilka odpowiednich kompletów strzał. Minimum to strzały do kinteki (najczęściej używane) i przynajmniej jedna strzała do makiwary.
FOC
Wyważenie strzały (tzw. F.O.C. czyli front-of-center lub forward-of-center) określa się przesunięciem jej środka ciężkości w stosunku do środka geometrycznego. Jest to element precyzyjnego strojenia strzał pod określone potrzeby. Parametr ma tym większe znaczenie im dłuższy jest lot strzały. Można podawać go w jednostkach długości (np. mm), ale najczęściej określany jest procentowo (przesunięcie w stosunku do całej długości strzały). Zmianę wyważenia uzyskuje się stosując cięższe groty lub montując specjalne wkładki (tzw. inserty). Inserty mogą być mocowane zarówno od strony grotu (jeśli chcemy przesunąć środek ciężkości do przodu) lub od strony hazu. No ale wpływają też na masę całej strzały oraz na jej ugięcie podczas startu (patrz pkt.2). Typowo FOC to 5-15% choć może być zerowy lub nawet ujemny (np. w przypadku strzał długodystansowych).
Warto przy okazji zwrócić uwagę, że można spotkać się z różnymi jednostkami masy, długości lub siły! W kyudo gdzieniegdzie spotkamy stare japońskie jednostki miary. Oczywiście używamy sun 寸 (zwykle 3.03 cm, chyba że rozmawiamy o hakamie) do określania rozmiar łuku czy mato. Warto przypomnieć sobie też bu 分 (0.303 cm) i rin 厘 (0.303 mm), bo w tych jednostkach określano średnicę szaftu czy długości i rozstaw owijek.
Czasem w przypadku naturalnych cięciw określa się ich grubość podając masę w monme 匁 (3.75 grama). Ale dość często w literaturze łuczniczej pojawia się masa (grotu, strzały) w granach (grain), co bardzo łatwo wziąć za literówkę. Jednak 100 gran = 6.48 grama. Siła łuku podawana jest często w funtach (1 lb = 0.45 kg), a długość (strzał, łuku) w calach (1 inch = 25.4 mm).
Kolory i wzory
Postrzeganie i odbiór kolorów to oczywiście bardzo indywidualna sprawa. Kiedyś szafty wykonywane były głównie z bambusa, więc był wybór między jasnym lub ciemnym (specjalnie wędzonym lub opalanym). Czasem szaft mógł był pokryty laką (w celu zabezpieczenia przed wilgocią) i wówczas wchodziły w grę czerwienie, brązy i czerń. Zdarzały się również różnego rodzaju dekoracje. Pióra miały naturalny kolor, związany z określonym gatunkiem ptaków. I cały katalog wzorów.
Obecnie można kupić szafty aluminiowe w wielu kolorach lub karbony udające bambus, a pióra mogą być nie tylko barwione na dowolny kolor, ale nawet nadrukowywane. Należy jednak pamiętać, że niektóre stare szkoły preferują określony wygląd sprzętu (np. w Honda-ryu strzały powinny być z jasnego bambusa, z białymi piórami i białymi wypełnieniami przestrzeni między nimi).
Ile to kosztuje
Komplet dobrych strzał bambusowych może kosztować kwotę porównywalną do ceny dobrego łuku (czyli nawet >150.000 JPY). Najważniejsze składowe to szafty oraz pióra. Dobór 4 lub 6 promieni pod względem zbliżonego kształtu, wymiarów, rozmieszczenia kolanek i wyważenia wymaga sprawdzenia bardzo wielu „patyczków”. Podobnie z dobraniem odpowiednich (zbliżonych) piór. Obecnie wprowadzone są restrykcje w zakresie używania piór z ptaków będących pod ochroną, ale ponieważ prawo nie obowiązuje wstecz – można jeszcze czasem kupić cenne pióra ze starych zapasów. Przy zakupie ropponzoro 六本揃 (czyli komplet 6 strzał) z bambusa należy liczyć się z wydatkiem >80.000 JPY. Półka niżej to strzały z szaftami karbonowymi. Tutaj cena zacznie się od ok. 25.000 JPY (przy szaftach szarych) lub 35.000 JPY przy karbonach udających bambus. Opcja najtańsza to szafty aluminiowe, które będą kosztować od ok. 15.000 JPY. Na cenę bardzo wpływa gatunek piór. Komplet z aluminiowymi szaftami, ale bardzo dobrymi piórami może kosztować tyle, co tani komplet „karbonów”. Pytanie, czy warto tak dobre pióra przyklejać do podstawowego szaftu… Lub odwrotnie – czy jest sens brać drogie szafty bez dobrych piór…
Strzały można kupować pojedynczo (kazuya 数矢), parami (hitote 一手), czwórkami (yotsuya 四ツ矢) lub szóstkami (ropponzoro 六本揃).
Pozostałe elementy nie wpływają już tak bardzo na cenę. Mogą to być np. hazu i yanone wykonane z rogu lub kości (ok. 500 JPY zamiast 50 JPY za sztukę). Ewentualnie jakieś drobne zdobienia (kilkaset JPY za sztukę).
A co do hazu – kształt rowka (czyli hazuguchi 筈口) też może być różny! Prosty jak litera U, w kształcie kropli albo dziurki od klucza. No i do tego mogą być różne kolory lub nawet wersja fosforyzująca lub migająca 🙂 Dla miłośników klasyki polecamy jednak kość lub róg…
Trochę przepisów
Jeśli mamy zamiar brać udział w zawodach – warto sprawdzić co o strzałach mówi regulamin, czyli Kyūdō kyōgi kisoku 弓道競技規則. Zapisy mówiące o sprzęcie są w artykule 20-tym.
Jeśli chodzi o strzały to:
- długość powinna być bezpieczna (zgodna z yazuka strzelca)
- grubość (średnica) szaftu powinna wynosić min. 6 mm
- szaft może być wykonany z bambusa lub materiałów syntetycznych (np. aluminium, włókno szklane, włókno węglowe)
- strzała musi posiadać trzy pióra naturalne (ptasie), różnica (kierunku lotek) między haya i otoya
- długość piór powinna wynosić 13-15 cm dla kinteki, 9-15 cm dla enteki
- wysokość piór powinna być większa niż 5 mm
- strzała powinna mieć motohagi, urahagi i hazumaki
- hazu musi być wyposażone w rowek na cięciwę
- hazu nie może mieć innej funkcji niż rowek (np. świecenie, fluorescencja)
- kształt yanone może być spłaszczony 平題形, stożkowy zaokrąglony 椎実形 lub stożkowy ostry 円錐形
- na strzale nie może być oznaczeń długości naciągania
Jeszcze jedna „przypominajka” z tego samego regulaminu: po wejściu do shajo nie można już wymienić strzał z którymi się weszło. Zatem warto je przedtem rzetelnie sprawdzić. Np. czy są nasze, czy hazu jest całe i pasuje do nakajikake albo czy w ogóle je mamy ?
Statystyka
Ponieważ zafrapowały nas różne sposoby pomiaru yazuka postanowiliśmy zrobić niewielkie badania w tym zakresie. Obmierzyliśmy na kilka sposobów większość ayamowej ekipy. I oto skrótowe podsumowanie.
Wszystkie metody opierają się na pewnych założeniach co do proporcji ciała. Na szczęście każdy z nas jest trochę inny! ? W dodatku prawie na pewno proporcje ciała Japończyków różnią się od naszych. I na pewno uległy zmianie od czasów szogunów do dziś. Zatem bezkrytyczne stosowanie którejś z metod może zawodzić. Tym bardziej należy mieć na uwadze margines bezpieczeństwa i ewentualnie po jakimś czasie skrócić strzały zamiast kupić zbyt krótkie.
Wyraźnie dało się zauważyć różnice pomiędzy grupą damską a męską (nawet na pierwszy rzut oka ?), więc od razu rozbiliśmy wyniki, nie robiąc średniej ogólnej. W czasach samurajów strzelali jednak głównie faceci, więc i metody pomiarowe były odpowiednio nakierowane.
W poszczególnych wierszach znajdują się uśrednione pomiary yazuka w podziale na kobiety i mężczyzn. Policzona jest średnia i odchylenie, osobno z uwzględnieniem pomiaru 11 oraz 12 pięści. Dodatkowo w kolumnach znajduje się: OD – odchylenie standardowe dla poszczególnego pomiaru, R – ranking (od najdłuższego do najkrótszego wyniku) oraz OŚ – różnica między konkretnym wynikiem a średnią ogólną (w przypadku mężczyzn dla 11, a kobiet dla 12 pięści).
No i co z tego wynika?
- W grupie kobiet pomiar 11 pięści daje znaczne zaniżenie wyników (odchylenie średniej jest znacząco większe niż w wariancie 12 pięści). Dla mężczyzn sytuacja jest odwrotna – bliższy prawdy jest pomiar 11 pięści (pomiar 12 jest sporo zawyżony). Zatem należy stosować inne metody w obu grupach.
- Najmniejsze odchylenia od średniej dawały (niezależnie od płci) staromodne pomiary Heki za pomocą pięści oraz do sutka do dłoni.
- Najdłuższe wyniki (zatem najbezpieczniejsze dla początkujących) dawały pomiary rozpiętości łokci oraz nogi i przedramienia. Również niezależnie od płci. Zatem zalecamy dla początkujących!
- Połowa wzrostu i połowa rozpiętości w obu grupach dały najkrótsze wyniki. Więc to dla bardziej zaawansowanych.
- Połowa wzrostu i połowa rozpiętości nieco się jednak różnią. I to odwrotnie w obu grupach. Wygląda na to że panowie mają dłuższe ręce w stosu do wzrostu niż dziewczyny (pewnie od ciężkiej pracy i dźwigania zakupów ?).
- Ayamowe dziewczyny są bardziej zbliżone do siebie wymiarami niż panowie w swojej grupie.
Jeśli chcielibyście sprawdzić jak to się kształtuje w Waszym przypadku to zróbcie pomiary i dajcie oczywiście znać!
Podsumowanie
Z pewnością nie omówiliśmy wszystkich niuansów, ale te najważniejsze mamy nadzieję, że tak.
Jako podsumowanie – 12 punktów na które należy zwracać uwagę w przypadku strzał zaczerpnięte z książki „Yumigu no zatsugaku jiten” 弓具の雑学事典.
-
Nieodpowiednia długość strzały
W zależności od długości strzały zmienia się jej waga oraz sztywność (spin). Nawet przy zmianie długości o 1 cm lot może być stabilniejszy lub wręcz przeciwnie. Zbyt długie strzały nie są dobre. Ale zbyt krótkie są niebezpieczne.
-
Nieodpowiednia waga strzały
Należy dobierać wagę współmierną do siły łuku. Jeśli będzie zbyt ciężka – nie będzie dobrze latać. Jeśli zbyt lekka – nie będzie stabilna.
-
Nieodpowiednie wyważenie strzały
Jeśli środek ciężkości nie jest przesunięty w stronę grotu to lot i lądowanie będzie niestabilne. Jeśli zmieniamy grot w strzale należy zwrócić uwagi czy nie zmieniamy wyważenia. Lepiej wymienić groty na jednakowe w całym komplecie.
-
Nieodpowiednia sztywność (spin) strzały
Czy sztywność strzały pasuje do łuku trudno jest wyliczyć. Potrzebne są tu eksperymenty i doświadczenie. Początkujący powinni zdać się na ogólniejsze zalecenia czy nomogramy.
-
Odkształcenie (zgięcie) strzały
W przypadku zakupu strzał syntetycznych (nie bambusowych) nie powinno być z tym problemu. Należy to również kontrolować podczas użytkowania.
-
Nieodpowiednio zamocowany grot
Jeśli przy zakupie nie ma problemu – należy się spodziewać że wszystko będzie w porządku również podczas użytkowania. Strzały bambusowe mogą się kurczyć (wysychać) i wówczas grot może się obluzować i odpaść. Może to nastąpić również po trafieniu w jakiś twardy obiekt (kamyk, ramkę mato).
-
Nieodpowiednio zamocowana nasadka (hazu)
Identycznie jak w przypadku grotów. Może nastąpić awaria po uderzeniu w twardy przedmiot.
-
Uszkodzenie hazu
Szczególnie podczas trafienia (nawet lekkiego) inną strzałą lub zbyt grubego nakajikake. Nawet niewielkie pęknięcie może skutkować problemem przy hanare (szczególnie w przypadku hazu z rogu lub kości, które są bardziej kruche niż plastikowe). Należy kontrolować i ewentualnie wymieniać.
-
Problemy z rowkiem hazu
Uszkodzenie, nieprawidłowy kształt lub zabrudzenie (ciała obce) może powodować problemy więc należy kontrolować to regularnie.
-
Obluzowanie się piór
Należy naprawiać (doklejać) niezwłocznie bo będzie się powiększać i skutkować uszkodzeniami piór.
-
Uszkodzenie pióra
Nie ma dobrej metody naprawienia uszkodzonych piór, więc należy dbać, żeby nie doprowadzać do uszkodzenia. Należy zwracać uwagę przy torikake, żeby niepotrzebnie nie zgniatać piór. Podobnie przy yatsugae i yugamae, aby nie uszkadzać ich o rattan (pomaga prawidłowe habiki – lekkie napięcie łuku).
-
Nieodpowiednia jakoś piór
Pióra (ich własności – wielkość, kształt, elastyczność) powinny być dopasowane do siły łuku. Do słabszych łuków lepiej nadają się pióra ze skrzydeł. Do łuków mocniejszych odpowiedniejsze będą sterówki z ogona.
To co w końcu wybrać
Poniżej znajdziecie pomocne informacje dotyczące doboru szaftów. Reszta to już pestka 🙂
Tak czy inaczej pozostaje eksperymentowanie. Ale to już dla tych nieco bardziej zaawansowanych.
Model | średnica [mm] | masa 100 cm [g] | ugięcie [mm] | dopłata [JPY] |
---|---|---|---|---|
1813 ALU XX75 | 7.15 | 20.1 | 19 | 0 |
1814 ALU XX75 | 7.21 | 22.0 | 17 | 160 |
1913 ALU XX75 | 7.56 | 21.3 | 16 | 0 |
1914 ALU XX75 | 7.62 | 23.7 | 14 | 160 |
2014 ALU XX75 | 7.98 | 24.4 | 13 | 0 |
2015 ALU XX75 | 8.0 | 25.6 | 12 | 0 |
2114 ALU XX75 | 8.33 | 25.3 | 11 | 160 |
2115 ALU XX75 | 8.35 | 27.1 | 10 | 160 |
2117 ALU XX75 | 8.48 | 30.7 | 8 | 160 |
Easton 560 A/C | 6.3 | 20.3 | 11 | 2380 |
Easton 65-16 Bamboo | 6.5 | 17.0 | 10 | 4350 |
Easton Wood 74-21 | 7.4 | 21.2 | 10 | 1840 |
Easton Wood 76-20 | 7.6 | 21.0 | 13 | 1840 |
Easton Wood 80-23 | 8.0 | 22.1 | 11 | 1840 |
HAYABUSA Carbon 7622 | 7.6 | 20.3 | 11 | 1490 |
HAYABUSA Carbon 8025 | 8.0 | 23.4 | 8 | 1490 |
Ikazuchi Type 66H | 6.6 | 16.5 | 11 | 950 |
Ikazuchi Type 66S | 6.6 | 17.0 | 13 | 950 |
Ikazuchi Type 76 black | 7.6 | 21.0 | 11 | 1600 |
Ikazuchi Type 76 dark wood | 7.6 | 21.0 | 11 | 1850 |
Ikazuchi Type 80 black | 8.0 | 23.3 | 7 | 1600 |
Ikazuchi Type 80 dark wood | 8.0 | 23.3 | 7 | 1850 |
K/C Carbon 65-17 | 6.5 | 17.0 | 2970 | |
K/C Carbon 65-18 | 6.5 | 18.0 | 2970 | |
K/C Carbon 75-18 | 7.5 | 18.0 | 2970 | |
K/C Carbon 75-21 | 7.5 | 21.0 | 2970 | |
K/C Carbon 75-22 | 7.5 | 22.0 | 11 | 2970 |
K/C Carbon 75-23 | 7.5 | 23.0 | 2970 | |
K/C Carbon 80-23 | 8.0 | 23.0 | 2970 | |
K/C Carbon 80-24 | 8.0 | 23.1 | 2970 | |
K/C Carbon 80-25 | 8.0 | 24.1 | 8 | 2970 |
K/C Carbon 80-26 | 8.0 | 25.1 | 2970 | |
K/C Mugitsubu 7016 | 6.9 | 18.1 | 3690 | |
K/C Mugitsubu 7518 | 7.4 | 20.9 | 3690 | |
K/C Mugitsubu 8023 | 7.9 | 23.3 | 3690 | |
Mizuno SST 65-15ES | 6.5 | 15.0 | 13 | 2380 |
Mizuno SST 65-16EH | 6.5 | 14.3 | 11 | 2380 |
Mizuno SST 75-18 (S/BM) | 7.5 | 17.5 | 15 | 2380 |
Mizuno SST 75-20 BC | 7.5 | 19.1 | 15 | 5180 |
Mizuno SST 80-20 (S/BM) | 8.0 | 19.2 | 11 | 2380 |
Mizuno SST 80-24 (S/BM) | 8.0 | 23.0 | 10 | 2380 |
Mizuno SST 80-24 BC | 8.0 | 23.0 | 12 | 5180 |
Mizuno SST 83-26 BC | 8.3 | 26.0 | 10 | 5180 |
Mizuno SST 83-26 BM | 8.3 | 26.0 | 6 | 2380 |
Mizuno WENEW 65-15 | 6.5 | 15.0 | 13 | 2300 |
Mizuno WENEW 75-18 | 7.5 | 18.0 | 15 | 1690 |
Mizuno WENEW 80-20 | 8.0 | 20.0 | 11 | 1690 |
Mizuno WENEW 80-23 | 8.0 | 23.0 | 10 | 1690 |
Mizuno WENEW 83-27 | 8.3 | 27.0 | 6 | 1690 |
SYA Carbon 7522 | 7.6 | 21.0 | 8 | 1180 |
SYA Carbon 7524 | 7.6 | 23.3 | 9 | 1180 |
SYA Carbon 8026 | 8.0 | 25.2 | 8 | 1180 |
SYB Carbon 6617 | 6.6 | 16.0 | 11 | 1180 |
SYB Carbon 7020 | 7.0 | 19.4 | 11 | 1180 |
SYB Carbon 7522 | 7.6 | 21.0 | 12 | 1180 |
Takumi 7517 | 7.5 | 20.0 | 950 | |
Takumi 8022 | 8.0 | 20.0 | 950 |
Warto też wiedzieć co oznaczają cyferki w najpopularniejszych aluminiowych szaftach firmy Easton. Pierwsze dwie to średnica zewnętrzna ale w 1/64 cala, a dwie następne to grubość ścianki (tym razem w 1/1000 cala). Zatem typowa rureczka 2015 ma średnicę 20/64 cala = 7,9375 mm i grubość ścianki 15/1000 cala = 0,3810 mm.
A jak już wybierzecie i zgromadzicie potrzebne części to na stronie Asahi Archery (naszego “nadwornego” dostawcy) możecie poczytać i pooglądać jak to wszystko zmontować razem.